مقدمه
کمردرد به درد پشتی تنه در فاصله بین لبه تحتانی دندهها و بالای گلوتئال گفته میشود که شامل درد پایین کمر، لومبوساکرال و ساکروایلیاک میباشد و میتواند به پاها نیز گسترش یابد [1، 2]. کمردرد از معضلات شایعی است که در سرتاسر دنیا حدود 577 میلیون نفر را درگیر کرده است [3]. این بیماری از علل اصلی ناتوانی در بیماران محسوب میشود [4]. ناتوانی به معنای وجود مشکل در یک یا چند حوزه از زندگی در سطح عملکرد شخصی، بدنی یا جامعه است که فرد مبتلا به بیماری در تعامل با عوامل زمینهای با آن مواجه میشود [5]. کمردرد بهعلت ماهیت مزمن خود میتواند به از دست دادن شغل، هزینههای فراوان و به دنبال آن مشکلات متعدد جسمی و روانی منجر شود و به همین علت از مشکلات اساسی سلامت عمومی جوامع به شمار میرود [6]. این درد براساس مدت زمان ابتلا به 3 دسته ابتلای کمتر از 6 هفته، 6 تا 12 هفته و بیش از 12 هفته تقسیم میشود و آنها را بهترتیب با عنوانهای کمردرد حاد، تحت حاد و مزمن میشناسند [2].
دردهای کمر به دو دسته کلی دردهای اختصاصی و دردهای غیراختصاصی تقسیم میشوند. در دستهبندی انواع کمردرد، سعی میشود افرادی که در آنها هریک از علتهای زمینهای مربوط به ناحیه کمری (مثل آنوریسم شریانی)، اختلالات مشخص مؤثر بر این ناحیه (مثل آبسه اپی دورال، شکستگی فشاری مهرهها، اسپوندیلوآرتروپاتی، بدخیمیها و سندرم دم اسب نخاع)، درد رادیکولار، رادیکولوپاتی یا تنگی کانال نخاعی، مشاهده میشود (یا در کل هر گونه دردی که علائم گرافی یا خونی مشخص دارد) شناسایی کرده و در دستهبندی مربوط به کمردردهای اختصاصی قرار دهند. در صورتی که فرد در هیچیک از دستههای بالا قرار نگیرد و در واقع هیچگونه علامت پاتوآناتومیک برای منشأ درد یافت نشود، جزء گروه مبتلا به کمردردهای غیراختصاصی قرار خواهد گرفت [7]. این درد باعث ایجاد هزینههای زیادی میگردد، بهطوریکه در مطالعهای در سال 2013 بار اقتصادی این بیماری برای دولت بریتانیا سالانه برابر با 2/8 میلیارد پوند تخمین زده شده است [8].
طبق مقالات مرور سیستماتیک انجامشده در سالهای 2017 و 2019، میزان حس عمقی در بیماران مبتلا به کمردرد کاهش یافته و کاهش حس عمقی در این بیماران با ایجاد درد در این ناحیه مرتبط است [9، 10]. استفاده از کمربندها از روشهای رایج برای کاهش کمردرد میباشند که طبق چندین مطالعه انجامشده یکی از علل اثرگذاری این وسایل بر بهبود درد این بیماران افزایش حس عمقی در ناحیه کمر و لگن میباشد [11، 12].
یک روش رایج برای افزایش حس عمقی که در ارتوزها و مخصوصاً کفیها کاربرد دارد، استفاده از پدهای سیلیکونی میباشد که با افزایش حس لمس به بهبود حس عمقی کمک میکند [13]. طبق مطالعات انجامشده، پوشیدن کمربندها باعث کاهش درد و افزایش توانایی و تحمل در فعالیتهای فیزیکی در این بیماران میگردد [14-20]. براساس جستوجوهای تیم ما، مقالهای مبنی بر استفاده از کمربند ساکروایلیاک با پد سیلیکونی دارای برجستگی در بیماران دارای کمردرد مزمن تا به امروز یافت نکردیم. هدف عمده این پژوهش، ارائه طراحی و ساخت پد سیلیکونی دارای برجستگی و استفاده از آن در کمربندها و سنجش تأثیر آن در میزان کمردرد و ناتوانی بیمار مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی میباشد.
در صورت اثرگذاری مثبت این ارتوز و بررسی در مطالعات گستردهتر، باتوجهبه امکان پیشساخته بودن آن، میتوان در تولیدات این آپشن را به کمربندها اضافه کرد. ازطرفی میتوان براساس نتایج بهدستآمده، پیشنهاداتی برای استفاده، طراحیهای بیشتر و متفاوت و یا مطالعات بیشتر در این زمینه به محققین و درمانگران فعال در زمینه کمردرد ارائه کرد.
مواد و روشها
در این مطالعه موردی که در سال 1401 در درمانگاه آموزشی درمانی امام رضا شیراز انجام شد، بیمار خانم 48 ساله با کمردرد مزمن بود که شروع درد را حدود 4 سال پیش عنوان کرده و برای درمان آن به درمانگاه مراجعه کرد. ایشان قبلاً از روشهای دارویی، فیزیوتراپی و کمربند ساده برای درمان کمردرد استفاده کرده بود که همگی بهصورت نسبی و موقت باعث کاهش درد شده بود، اما هیچیک از درمانها بهجز مسکنهای قوی درد ایشان را بهطور کامل از بین نبرده بود.
معیارهای ورود به مطالعه شامل سن بین 30 تا 50، درد بیش از 12 هفته و حداقل امتیاز 3 برای کمردرد طبق شاخص بصری عددی در شروع درمان و همچنین معیارهای عدم ورود شامل سابقه جراحی یا شکستگی در کمر، استفاده همزمان از درمانهای دیگر و سابقه بارداری و زایمان در 6 ماه گذشته بود که در مورد این بیمار تأیید گردید. طبق گفته بیمار، از 6 ماه پیش از شروع مطالعه، ایشان استفاده از تمام روشهای درمانی قبلی را کنار گذاشته بود.
در ابتدا با استفاده از امآرآی و آزمایشات خونی جهت بررسی درد، غیراختصاصی بودن کمردرد بیمار، توسط پزشک متخصص تأیید گردید. سپس طی مصاحبهای با آزمونگر باتوجهبه عدم وجود سابقه آسیب یا جراحی در کمر و عدم استفاده از درمانهای دیگر نظیر فیزیوتراپی در حال حاضر بیمار برای ورود به مطالعه مناسب شناخته شد. پس از آن هدف از انجام مطالعه، میزان مشارکت موردنیاز، طول مدت پژوهش و فواید و زیانهای احتمالی روشهای درمانی استفادهشده برای بیمار توسط پژوهشگر شرح داده شد. پس از امضای داوطلبانه فرم رضایتنامه توسط بیمار، اطلاعات شخصی وی ثبت شده، از ایشان خواسته شد میزان کمردرد خود در هفته گذشته را روی شاخص بصری عددی علامتگذاری کرده و پرسشنامه ناتوانی اوسوستری را پر کند.
هاسکیسون شاخص بصری عددی را در سال 1974 توسعه داده است [21]. بیمار میزان کمردرد خود را روی یک خط 10 سانتیمتری که از (0) تا (10) شمارهگذاری شده بود علامتگذاری میکرد. عدد (0) در سمت چپ نشاندهنده عدم وجود درد و عدد (10) در سمت راست به معنای درد شدید غیرقابلتحمل میباشد. روایی و پایایی این ابزار برای اندازهگیری شدت دردهای مزمن در مطالعات پیشین مورد قبول بوده است [22].
در این مطالعه از نسخه فارسی پرسشنامه اوسوستری که روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفته است استفاده شد [23]. این پرسشنامه شامل 10 قسمت 5 امتیازی (6 گزینهای) و حداکثر امتیاز اکتسابی 50 میباشد. در هر بخش میزان ناتوانی در عملکرد هنگام انجام فعالیتهای روزمره بهترتیب از صفر (عدم احساس درد هنگام اجرای عملکرد) تا 5 (ناتوانی در اجرای فعالیت بهعلت احساس درد شدید) رتبهبندی میشود [24].
کمربند پددار که براساس سایز ثبتشده از محیط لگن در ناحیه بین خار خاصرهای قدامی-فوقانی و تروکانتر برای بیمار در نظر گرفته میشد در محل بالاتر از استخوان پوبیس برای ایشان بسته شد (تصویر شماره 1). نیروی واردشده توسط کمربند برابر با 50 نیوتون بود [25] که توسط نیروسنج کششی اندازهگیری شده و محل درست بسته شدن براساس این نیرو، روی کمربند علامتگذاری شده و از بیمار خواسته شد کمربند را در همین مکان ببندد و در صورت تغییر سایز یا وزن محسوس، آن را به ما اطلاع دهد و برای تنظیم مجدد وسیله مراجعه کند. در زمان تحویل ارتوز از بیمار خواستیم که برای 10 دقیقه با ارتوز تجویزشده در کلینیک راه برود، بایستد و بنشیند تا در صورت وجود هر گونه مشکل یا ناراحتی، آن را به ما گزارش کند و پس از اطمینان از راحتی بیمار و درک وی از نحوه استفاده، وسیله به بیمار تحویل شد. از بیمار خواسته شد در طول ۶ هفته بهصورت مداوم، در حین انجام فعالیتهای روزمره و بهمدت حداقل 8 ساعت در طی شبانهروز، از وسایل تجویزی استفاده و پس از آن مجدداً به مرکز مراجعه کند. دفترچهای دارای تاریخگذاری صفحات در اختیار بیمار قرار گرفت و از ایشان خواسته شد در هر روز، ساعات استفاده از کمربند و جمع ساعت روزانه را در آن یادداشت کند.
بیمار پس از 6 هفته استفاده از مداخله مدنظر، مجدداً به مرکز ما بازگشت و برای بار دوم مقیاس شاخص بصری عددی و پرسشنامه اوسوستری را تکمیل کرد. در این مرحله از بیمار خواستیم میزان رضایت خود از درمان انجامشده را بیان کند.
طراحی و ساخت کمربند دارای پد سیلیکونی دارای برجستگی
در ابتدا پد فومی به ضخامت 2/5 سانتیمتر به شکل مثلث متساویالساقین با قاعده 15 سانتیمتر (فاصله حدودی 2 خار خاصرهای خلفیفوقانی که از محلهای دردناک در بیماران کمردرد مزمن میباشد) و ارتفاع 10 سانتیمتر (با اندازهگیری ارتفاع حدودی قسمت لومبار بیمار) تهیه شد. جهت راحتتر قرار گرفتن پد درون گودی کمر، ضخامت پد از دو طرف ارتفاع به سمت کنارهها بهصورت مساوی به شکلی کاهش داده شد که دو لبه کناری مثلث دارای ضخامت 1/5 سانتیمتر بودند. سپس یک قالب گچی مستطیلی از جنس گچ کلسیم سولفات همی هیدراته که در ساخت قالبهای دندانی استفاده میگردد با جایگذاری فوم درون آن جهت ایجاد فضای خالی تهیه گردید.
در مرحله بعد پس از خشک شدن قالب گچی و بیرون آوردن فوم از درون آن، نقاط قرارگیری پرزها به این شکل مشخص شد. ابتدا از ارتفاع مثلث به هر سمت 5/1 سانتیمتر فاصله مشخص گردید. در 3 سانتیمتر میانی سوراخگذاری برای پرز جهت آزادگذاری زوائد خاری مهرهها انجام نشد. پس از تعیین این فاصله نقاطی با فاصله مساوی 2 سانتیمتر در قالب مشخص گردید. سوراخگذاری در محل این نقاط توسط مته انجام شد (تصویر شماره 2). مته استفادهشده دارای قطر 10 میلیمتر بوده و به طول 10 میلیمتر از نوک مته با جوهر رنگآمیزی انجام شد تا ارتفاع تمام سوراخهای ایجادشده با هم یکسان باشند. پس از تعبیه سوراخها با استفاده از سیلیکون بهداشتی (از نوع RTV با ویسکوزیته پایین و شور 10 کد 3040 شرکت شیمی افسون که در دمای اتاق طی مدت 30 تا 40 دقیقه ست میشود) پدهای مثلثی تهیه گردید (تصویر شماره 3). پس از گذشت 24 ساعت و خشک شدن سیلیکون، پد خارج شده و چسب ولکرو برای اتصال با کمربند، با چسب مخصوص سیلیکون، در قسمت پشتی آن جایگذاری شد. در ادامه یک عدد کمربند به ارتفاع 28 سانتیمتر از جنس نئوپرن برای بیمار طراحی و ساخته شد و با استفاده از چسب ولکرو به پد سیلیکونی دارای برجستگی متصل گردید.
یافتهها
طبق فرضیاتمان تصور میکردیم استفاده از کمربند دارای پد بتواند بر میزان درد و ناتوانی بیمار تأثیرگذار باشد که این اتفاق در مورد هر دو متغیر در جهت بهبود حاصل شد. میزان کمردرد بیمار در شروع مطالعه طبق ادعای ایشان با شاخص بصری عددی، برابر با 6 بوده و در انتهای مطالعه به میزان 66 درصد کاهش یافته و به مقدار عددی 2 رسیده بود. همچنین امتیاز ثبتشده براساس پرسشنامه ناتوانی اوسوستری قبل از استفاده از کمربند 25 بود و پس از 6 هفته استفاده از کمربند به میزان 56 درصد کاهش یافته و به 11 رسیده بود (جدول شماره 1).
بیمار پس از استفاده از کمربند رضایت بالایی از عملکرد وسیله داشت و نقاط مثبت آن را ایجاد احساس خوشایند و حمایت در کمر، اثرگذاری بیشتر نسبت به کمربندهای سادهای که قبلاً از آنها استفاده کرده بود، کاهش درد و تسهیل انجام فعالیتهای روزمره عنوان کرده بود و همچنین در طول مدت پژوهش، زمان استفاده از کمربند را بهعلت دریافت اثرات مثبت آن، به مرور افزایش داده بود.
از منظر بیمار نقاط ضعف کمربند شامل گرم بودن آن، بو گرفتن بر اثر تعریق در استفاده طولانیمدت، احساس فشار از طرف کمربند که طبق گفته ایشان البته تا حدودی هم احساس رضایتبخشی مبنی بر حمایت از ستون فقرات میداده ذکر گردید.
بحث
این مطالعه جهت ارائه طراحی و روش ساخت کمربند با پد سیلیکونی دارای برجستگی و سنجش تأثیر آن در میزان کمردرد و ناتوانی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی و همچنین میزان رضایت هنگام استفاده از این ارتوز انجام گردید.
گیرندههای حس عمقی، ارگانهای حسی درون عضلات و مفاصلاند که اطلاعاتی ازجمله مشخصات، موقعیت و عملکرد سیستم اسکلتی عضلانی را به سیستم عصبی مرکزی مخابره میکنند. در صورت وجود اختلال بیومکانیکی ممکن است این اطلاعات نورولوژیک بهدرستی به سیستم عصبی مرکزی منتقل نشود. به نظر میرسد با ایجاد اشکال در انتقال اطلاعات نورولوژیک بدن قادر به تشخیص و تصحیح به موقع مشکلات پوزیشنال نخواهد بود. درنتیجه تنش و کرنش موجود در ساختارهای این ناحیه، در مناطقی بهصورت غیرطبیعی افزایش خواهد یافت و به دنبال آن، کمردرد ایجاد میگردد. طبق مطالعات قبلی میزان حس عمقی در بیماران مبتلا به کمردرد کاهش مییابد و کاهش حس عمقی با ایجاد درد کمر مرتبط است [8، 9، 26]. اختلال در حس عمقی در بیماران مبتلا به کمردرد میتواند توجیهی برای بسیاری از نواقص مشاهدهشده در این بیماران از جمله تأخیر در واکنش رفلکسی عضله به لودگذاری ناگهانی روی تنه [27]، کنترل ضعیفتر پوسچر در این افراد [28]، کاهش تعادل [29] و تغییر در الگوی بازیابی وضعیت بدن باشد [30]. ازآنجاییکه نواقص حرکتی در طولانیمدت خود باعث ایجاد آسیبهای بیشتر میشوند احتمالاً کمربندها با افزایش حس عمقی و درنتیجه بهبود پوسچر از ایجاد وضعیتهای دردناک و پیشرفت عارضه جلوگیری میکنند. البته در مطالعات قبلی ثابت شد کمربندها با افزایش حس عمقی باعث بهبود کمردرد میشوند [12]. احتمالاً کمربندها این کار را از طریق افزایش آورانهای حس عمقی و درنتیجه بهبود پوسچر و الگوهای حرکتی انجام میدهند.
از راهکارهای رایج در ارتوزهای مورداستفاده در مناطق دیگر بدن ازجمله کفیها، استفاده از پدهای سیلیکونی دارای برجستگی برای افزایش حس عمقی میباشد. در این مطالعه از پد سیلیکونی برای افزایش حس عمقی استفاده گردید. همانطور که مشاهده شد، در دوره کوتاه 6 هفتهای، میزان درد و ناتوانی بیمار به شکل قابلتوجهی بهبود پیدا کرد. این نتایج همسو با شواهد مشاهدهشده در مطالعات انجامشده بر روی زانو و مچ پا مبنی بر افزایش حس عمقی با استفاده از بانداژهای الاستیک میباشد [31] که البته باتوجهبه اثرگذاری این روش در نقاط دیگر بدن، مشاهده نتایج این مطالعه قابلانتظار بود. البته باتوجهبه موردی بودن این مطالعه پیشنهاد میشود این روش در تعداد بیشتری از بیماران و با مدت بیشتر مورد سنجش قرار گیرد.
نتیجهگیری
در این مطالعه، با استفاده از کمربند دارای پد سیلیکونی میزان درد و ناتوانی بیمار کاهش یافت و بیمار بهعلت مشاهده اثرات کمربند و رضایت از نتیجه حاصله، به مرور ساعات استفاده از ارتوز را افزایش داد و طبق اظهارات ایشان با افزایش ساعت استفاده از کمربند که حداکثر به 11 ساعت در روز رسیده بود، میزان درد نیز بهطور قابلتوجهی کاهش یافته بود. همچنین بیمار تمایل داشت پس از اتمام مطالعه نیز بهصورت روزانه از کمربند استفاده کند که این مسئله احتمالاً نشاندهنده تأثیر مثبت و ملموس ارتوز در زندگی روزمره بیمار بوده و اهمیت انجام مطالعات تکمیلی بر روی تعداد بیشتری از افراد مبتلا به کمردرد را نمایان میسازد.
باتوجهبه اینکه میتوان این کمربندها را در سایزهای مختلف از پیش تهیه کرد با انجام مطالعات بیشتر و مقایسه با کمربندهای رایج و روشهای درمانی دیگر میتوان آن را در خط تولید جهت بهرهبرداری بیماران قرار داد.
باتوجهبه کم بودن تعداد نمونه و کوتاه بودن مدتزمان استفاده از کمربند ممکن است بتوان با افزایش این دو مورد در مطالعات آینده به نتایج بیشتری دررابطهبا ناتوانی و میزان رضایت افراد دست یافت. ازطرفی ازآنجاکه یکی از خصوصیات کمردردهای غیراختصاصی تکرارپذیری آنها در طول دوران زندگی میباشد، بهتر است میزان برگشتپذیری درد پس از استفاده از این وسایل برای درک بهتر مکانیسم آنها و یافتن درمان مناسبتر نیز در مطالعات بعدی مد نظر قرار گیرد. ازطرفی بهتر است در مطالعات آینده و بر روی تعداد بیشتری از بیماران استفاده از این نوع کمربند با استفاده از کمربندهای رایج مقایسه شود تا بتوان با قطعیت بیشتری درباره اثرگذاری پد سیلیکونی دارای برجستگی اظهارنظر کرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مقاله اصول اخلاقی بهطور کامل رعایت گردید. بیمار از ابتدا از روند درمان، هدف از انجام پژوهش و مدتزمان همکاری کاملا ًآگاه شده بود و میتوانست هر زمان همکاری خود را متوقف کرده و از روند مطالعه خارج شود. هویت نمونه کاملاً محرمانه باقی ماند. از شرکتکننده رضایتنامه کتبی دریافت گردید.
حامی مالی
این پژوهش هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی: بهاره دلشاد، مختار عراضپور، سید رضا موسوی و محمد علی مردانی؛ روششناسی: بهاره دلشاد، مختار عراضپور، اکبر بیگلریان و محمد علی مردانی؛ اعتبارسنجی، تحلیل، تحقیق و بررسی، منابع، نگارش پیشنویس، ویراستاری و نهاییسازی و بصریسازی: همه نویسندگان؛ نظارت: مختار عراضپور، سید رضا موسوی و محمد علی مردانی؛ مدیریت پروژه: محمد علی مردانی؛ تأمین مالی: بهاره دلشاد و محمد علی مردانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از دکتر محسن بنام-جراح مغز و اعصاب، دکتر علیرضا اشرف-متخصص طب فیزیکی و توانبخشی، دکتر هادی فروزان- متخصص طب فیزیکی و توانبخشی، دکتر نوید نونژاد- متخصص ارتوپدی و دکتر حمیدرضا فرپو-متخصص طب فیزیکی و توانبخشی، بهدلیل حمایتهای ارزشمند، راهنماییهای علمی و دیدگاههای حرفهایشان که نقش بسزایی در پیشبرد این پژوهش داشته است، قدردانی میکنند.