دوره 26، شماره 3 - ( پاییز 1404 )                   دوره، شماره، فصل و سال، شماره مسلسل | برگشت به فهرست نسخه ها

XML English Abstract Print

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ghovati F, Ashtari A, Soleimani F, Zarifian T, Vahedi M, Goshtai S M. An Investigation and Comparison of Early Communication Skills in Persian-speaking Children with Autism Spectrum Disorder Using Communication Skills Checklist (CSC). jrehab 2025; 26 (3) :422-445
URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3632-fa.html
قوتی فاطمه، اشتری عطیه، سلیمانی فرین، ظریفیان طلیعه، واحدی محسن، گشتایی معصومه. بررسی و مقایسه مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم فارسی‌زبان با استفاده از چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی. مجله توانبخشی. 1404; 26 (3) :422-445

URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3632-fa.html

بررسی و مقایسه مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم فارسی‌زبان با استفاده از چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی
فاطمه قوتی1 ، عطیه اشتری*2 ، فرین سلیمانی3 ، طلیعه ظریفیان1 ، محسن واحدی4 ، معصومه گشتایی5
1- گروه گفتاردرمانی، مرکز تحقیقات توانبخشی علوم اعصاب اطفال، دانشکده علوم توانبخشی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
2- گروه گفتاردرمانی، مرکز تحقیقات توانبخشی علوم اعصاب اطفال، دانشکده علوم توانبخشی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران. ، at.ashtari@uswr.ac.ir
3- مرکز تحقیقات توانبخشی علوم اعصاب اطفال، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
4- گروه آمار زیستی و اپیدمیولوژی، دانشکده سلامت اجتماعی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
5- گروه آموزش و ارتقای سلامت، معاونت بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
واژه‌های کلیدی: اختلال طیف اتیسم، ارتباط، رشد زبان، کودکان
متن کامل [PDF 2723 kb]   (40 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (615 مشاهده)
متن کامل:   (20 مشاهده)
مقدمه
اختلال طیف اتیسم، اختلالی عصبی‌رشدی است که از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به وجود نقایص عمده در مهارت‌های ارتباطی و رفتارهای محدود و تکرارشونده اشاره کرد [1]. مهارت‌های ارتباطی اولیه، در دوره پیش‌زبانی و با ایجاد قصدمندی در ارتباط، از حدود سن 9 ماهگی ظهور می‌یابند. این مهارت‌ها شامل شکل‌های ارتباطی مانند حرکات بیانگر، تماس چشمی، آواسازی و تک‌کلمات بوده و همچنین دارای کارکردهایی نظیر تنظیم رفتار (درخواست و مخالفت)، تعامل اجتماعی و توجه اشتراکی هستند [2]. همچنین از مهارت‌های شناختی حائز اهمیت در دوره پیش‌زبانی می‌توان به مهارت‌های بازی، ‌تقلید و ثبات شیء اشاره کرد که این مهارت‌ها نیز در مرحله اول رشد ارتباط هدفمند، از حدود 9 تا 12 ماهگی در کودکان ظهور می‌یابند؛ نتایج مطالعات نشان داده است مهارت‌های نام‎برده، پیش‌نیاز رشد بعدی مهارت‌های زبانی در هر دو گروه کودکان دارای رشد طبیعی و کودکان دارای اختلال هستند [3، 4]. 
مهارت‌های ارتباطی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم به‌طور جدی دچار نقص هستند که نمود آن به شکل عدم وجود یا استفاده محدود این کودکان از حرکات بیانگر، تماس چشمی، انواع آواسازی‌های متنوع و توجه اشتراکی، در مقایسه با همسالان طبیعی خود است [5-8]. علاوه‌بر مهارت‌های ارتباطی اولیه، برخی مهارت‌های شناختی نیز در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم آسیب‌دیده‌اند؛ به‌طوری‌که این کودکان در انواع مختلف بازی، به‌خصوص بازی وانمودی و نمادین و نیز برخی مهارت شناختی دیگر، مانند مهارت تقلید، نقایص زیادی را نشان‌می‌دهند [9]. پژوهش‌ها نشان‌داده‌اند وجود هرگونه آسیب در مهارت‌های ارتباطی و شناختی اولیه در سنین پایین کودکی، احتمال تشخیص اختلال طیف اتیسم در سنین بالاتر را افزایش می‌دهد [7، 10]. با‌توجه‌به اهمیت و آسیب قابل‌توجه مهارت‌های ارتباطی و شناختی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم، بررسی این ‌مهارت‌ها جهت شناسایی زودهنگام این کودکان در سنین پایین‌تر و برای تعیین نیمرخ‌‌های ارتباطی این کودکان جهت مشخص کردن اهداف درمانی، اهمیت فراوانی دارند [11]. نظریاتی همچون نظریه تعامل اجتماعی و نیز مدل‌های درمانی، مانند رشد کاربردشناسی اجتماعی و آموزش محیطی مهارت‌های دوره پیش‌زبانی، بیانگر اهمیت بررسی این مهارت‌ها در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با تأکید بر اهمیت شناسایی و سپس پیگیری درمان‌های زودهنگام در سنین پایین و کمک به تعیین چارچوب درمانی آن‌ها است [12، 13].
برای مطالعه مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و نیز شناسایی زودهنگام کودکان در معرض خطر، روش‌های ارزیابی متنوعی، مانند مشاهده تعامل والد کودک و چک‌لیست‌های مبتنی بر گزارش والدین مورد استفاده قرار می‌گیرند و مطالعات نشان‌داده‌اند روش‌های مبتنی بر گزارش والدین از اعتبار کافی و قابل‌قبولی برخوردار هستند [14، 15]. در دنیا ابزارهای مبتنی بر گزارش والدین متنوعی جهت بررسی و غربالگری مهارت‌های ارتباطی اولیه در هر دو گروه کودکان دارای رشد طبیعی و دارای اختلال وجود دارد که از‌جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مقیاس ارتباط و رفتار نمادین چک‌لیست نوزاد و نوپا» [16] و «فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1»‌ [17] اشاره کرد. مقیاس ارتباط و رفتار نمادین چک‌لیست نوزاد و نوپا برخی مهارت‌های ارتباطی اولیه همچون تقلید و بیان عبارات را مورد بررسی قرار نمی‌دهد و فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 نیز بیشتر به بررسی واژگان درکی و بیانی کودکان می‌پردازد [18، 19]. در دنیا مطالعات مختلفی به بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه نظیر توجه اشتراکی، تقلید، صداسازی و نقش پیش‌بینی‌کنندگی آنان بر رشد مهارت‌های زبانی بعدی پرداخته‌اند که این مطالعات با ابزارهای مختلفی انجام‌شده‌اند [20-24]. به‌طور مثال، محققانی نظیر لیسا همریک و همکاران با استفاده از برنامه مشاهده تشخیصی اتیسم 2‌ به بررسی مهارت‌های غیرکلامی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم از 18 تا 70 ماهگی با هدف بررسی آسیب‌های این مهارت‌ها در این کودکان جهت تصمیم‌گیری بالینی بهتر هنگام غربالگری‌ها و نیز برای کاهش خطاهای احتمالی پرداختند [20]. پائولین مائس و همکاران نیز در سال 2022 با استفاده از فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 به بررسی بروندادهای کلامی شامل صداسازی‌ها و کلمات اولیه در کودکان مبتلا اختلال طیف اتیسم 3 تا 5 ساله و مقایسه این کودکان با یکدیگر پرداختند، اما در این مطالعه هیچ‌گونه مقایسه‌ای با بروندادهای کلامی کودکان دارای رشد طبیعی صورت نگرفته است [25]. همچنین برخی پژوهش‌ها نظیر پژوهش ونس و همکاران در مطالعه‌ای طولی با استفاده از مقیاس ارتباط و رفتار نمادین چک‌لیست نوزاد و نوپا و فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 نشانگرهای اولیه اختلال طیف اتیسم در سنین 12 تا 24 ماهگی کودکانی که بعداً در سن 4 سالگی تشخیص اختلال طیف اتیسم گرفتند، را مورد بررسی قرار دادند و با کودکان دارای رشد طبیعی، آسیب زبانی و دارای تاخیر‌های رشدی مقایسه کردند. این درحالی است که در این مطالعه هیچ مقایسه‌ای میان کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با یکدیگر و نیز بر روی گروه‌های سنی بزرگ‌تر صورت نگرفته است [26].
در ایران مطالعاتی که به بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان پرداخته‌اند، اغلب برخی از مهارت‌های ارتباطی مانند ارتباط غیرکلامی و واژگان اولیه کودکان دارای رشد طبیعی را با هدف بررسی مهارت‌ها یا تعیین ویژگی‌های روان‌سنجی ابزارهای غربالگری و ارزیابی مورد بررسی قرار داده‌اند [27-31]. به‌طور نمونه، مهارت‌های ارتباط غیرکلامی در «مقیاس ارتباط غیرکلامی کودکان» توسط اوریادی زنجانی در کودکان دارای رشد طبیعی 3 تا 18 ماهه مورد بررسی قرار گرفته ‌است، اما از این ابزار جهت بررسی مهارت‌های ارتباط غیرکلامی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم استفاده نشده ‌است [27]. مطالعه دیگری جهت بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 در کودکان دارای رشد طبیعی 8 تا 16 ماهه توسط کاظمی و همکاران در سال 1387 انجام شد [32]؛ از این ابزار همچنین برای بررسی واژگان درکی و بیانی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم فارسی‌زبان نیز استفاده شده ‌است. به عنوان مثال در مطالعه‌ای که توسط تیموری و همکاران در سال 1400 انجام شد، از ابزار فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 جهت ارزیابی واژگان درکی و بیانی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با هدف اندازه‌گیری تأثیر روش‌های درمانی غیرحضوری استفاده شده ‌است [33]. اغلب مطالعاتی که به ‌بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با حداقل کلام یا بدون کلام پرداخته‌اند، همچون مطالعه تیموری و همکاران، اغلب معطوف به بررسی اثرات روش‌های درمانی بر مهارت‌های اولیه ارتباطی این کودکان و یا بررسی برخی از این مهارت‌ها بوده است [34، 35]. از‌جمله مطالعات بررسی‌کننده مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان می‌توان به مطالعه دادگر و همکاران که در سال 1396انجام شد، اشاره کرد. آنان با استفاده از ابزار مقیاس ارتباط اجتماعی اولیه به ‌بررسی مهارت‌های غیرکلامی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم 3 تا 5 ساله پرداختند و ارتباط این مهارت‌ها را با تقلید و حرکت در این کودکان مورد بررسی قرار دادند [35]. عبدی و همکاران از سوی دیگر، در سال 1397 به بررسی اثرات روش درمانی پاسخ‌محوری در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم ایرانی با سنین 2 تا 6 سال با استفاده از چک‌لیست ارزیابی درمان اتیسم نسخه فارسی پرداختند که این مطالعه را می‌توان از انواع مطالعاتی دانست که به بررسی تأثیرات روش‌های درمانی می‌پردازد؛ ابزار مورد استفاده در این تحقیق، نوعی ابزار تشخیصی اختلال طیف اتیسم است که به بررسی مهارت‌های گفتار، زبان، ارتباط اجتماعی، آگاهی حسی، شناخت و سلامت ‌می‌پردازد [36]. بنابراین بررسی مطالعات صورت‌گرفته در ایران حاکی از آن است که با وجود اهمیت و آسیب جدی مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان دارای مبتلا به اختلال طیف اتیسم، این‌مهارت‌ها با استفاده از ابزارهایی که به‌طور اختصاصی مهارت‌های ارتباطی اولیه را مورد بررسی قرار دهند، مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند تا از‌طریق آن بتوان شواهدی دال بر میزان آسیب و تفاوت این مهارت‌ها در این کودکان در مقایسه با یکدیگر و در مقایسه با کودکان دارای رشد طبیعی با سطح ارتباطی همتاشده، ارائه کرد. از‌جمله ابزارهایی که در ایران در حال حاضر جهت بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه می‌توان از آن بهره برد، چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی است که توسط نرگس بیات و همکاران در سال 1401 برای غربالگری مهارت‌های ارتباطی اولیه و نیز برخی مهارت‌های شناختی حائز اهمیت این دوره در کودکان 6 تا 24 ماهه‌ فارسی‌زبان دارای رشد طبیعی تدوین شد و دارای ویژگی‌های روان‌سنجی معتبری بوده و توسط مراقبان اصلی و یا مادران کودکان تکمیل می‌شود [37]. 
 به همین منظور در پژوهش حاضر با بهره‌گیری از چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی اهداف پیش‌رو مورد بررسی قرار گرفتند: هدف اول مطالعه، بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه با استفاده از چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی در کودکان 3 تا 5 ساله مبتلا به اختلال طیف اتیسم فارسی‌زبان دارای حداقل یا بدون کلام با سطح ارتباطی هدفمندی اولیه بود. علت انتخاب این بازه سنی این بود که در ایران تشخیص رسمی و قطعی اتیسم اغلب پس از 3 سالگی رخ می‌دهد [38، 39] و همچنین در اغلب کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم در این بازه سنی مهارت‌های زبان بیانی ظهور می‌یابند [25]؛ هدف دوم مطالعه، مقایسه درون‌گروهی این مهارت‌ها بین گروه‌های سنی هریک از کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و کودکان دارای رشد طبیعی بود؛ هدف سوم مطالعه نیز مقایسه بین‌گروهی این مهارت‌‌ها میان کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با گروه کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 12 ماهه بود که از‌نظر مهارت‌های ارتباطی با یکدیگر همتا شده ‌بودند [40-43]. 

روش‌ها
نوع مطالعه و شرکت‌کنندگان
این مطالعه از نوع مطالعه توصیفی‌تحلیلی بود که به‌صورت مقطعی در سال 1402-1403 در شهر تهران انجام شد. شرکت‌کنندگان حاضر در این مطالعه 2 گروه، شامل کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و کودکان دارای رشد طبیعی بودند. مادران این دو گروه شرکت‌کننده به تکمیل ابزارهای جمع‌آوری داده پرداختند. گروه کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم شامل 70 کودک بودند که این کودکان در 3 گروه سنی 3، 4 و 5 ساله با قرار گرفتن حداقل 23 نفر در هرگروه سنی تقسیم‌بندی شدند. گروه شرکت‌کننده دوم، شامل 132 کودک دارای رشد طبیعی 9 تا 12 ماهه بودند. علت انتخاب این بازه سنی برای کودکان طبیعی جهت همگن‌سازی سطح رشدی مهارت ارتباطی آ‌ن‌ها با شرکت‌کننده‌های مبتلا به اختلال طیف اتیسم بود. این گروه کودکان در 4 گروه سنی 9، 10، 11 و 12 ماهه با قرار گرفتن حداقل 25 نفر در هر گروه سنی تقسیم‌بندی شدند. معیارهای ورود هر دو گروه‌: تک‌زبانه بودن (زبان فارسی)، ساکن شهر تهران بودن و توانمندی نوشتن و صحبت مادران این کودکان به زبان فارسی. در گروه کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم علاوه بر معیارهای مذکور، معیارهای دیگری مدنظر بود: سن تقویمی 3 الی 5 سال، تشخیص قطعی ابتلا به اختلال طیف اتیسم با نظر روان‌پزشک اطفال براساس معیارهای تشخیصی راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی ویرایش پنجم که در پرونده پزشکی کودک در کلینیک ثبت شده بود، عدم همبودی هرگونه اختلال شدید حسی، حرکتی، سوخت‌و‌ساز و سندرم‌های ژنتیکی، سطح ارتباطی هدفمندی اولیه و در صورت داشتن کلام، محدود بودن برونداد کلامی آن‌ها به بیان حداکثر 3 تا 5 کلمه خودانگیخته براساس نتایج فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1. در گروه کودکان طبیعی نیز سایر معیارهای ورود مدنظر بود: سن تقویمی 9 تا 12 ماه، عدم وجود نگرانی والدین از وضعیت رشدی کودکان خود، عدم وجود هرگونه سندرم ژنتیکی، اختلالات فیزیکی و کم‌شنوایی و سابقه تولد نارس براساس بررسی اطلاعات مندرج در پرونده بهداشتی این کودکان در گروه حضوری و نیز فرم بررسی معیارهای ورود توسط پژوهشگر در هر دو گروه حضوری و آنلاین. معیار خروج در هر دو گروه: عدم تکمیل تمامی ابزارهای جمع‌آوری داده یا تکمیل ناقص هریک از آن‌ها.
در گروه کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم، نمونه‌گیری به روش در دسترس و از مراکز توان‌بخشی شهر تهران انجام شد. تیم پژوهش در ابتدا معیارهای ورود را بر‌اساس اطلاعات مندرج در پرونده بالینی کودکان در مراکز و نیز تکمیل فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 جهت تعیین سطح ارتباطی آنان، بررسی کردند و در صورت دارا بودن این معیارها، از مادران فرم رضایت‌نامه آگاهانه اخذ شد. در گروه کودکان دارای رشد طبیعی، نمونه‌گیری به 2 روش حضوری و درج اطلاعیه آنلاین در بستر فضای مجازی (به ‌دلیل شروع نمونه‌گیری حضوری در فصل شیوع بیماری‌های تنفسی) انجام شد. در نمونه‌گیری به روش حضوری، ابتدا به‌طور تصادفی تعدادی از مراکز بهداشت و واکسیناسیون تحت نظر هریک از دانشگاه‌های علوم‌پزشکی شهر تهران شامل دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تهران، ایران و شهید بهشتی انتخاب شدند. سپس تیم پژوهش در این مراکز حضور یافته و به‌طور در‌دسترس از دختران و پسران واجد معیارهای ورود نمونه‌گیری را انجام دادند. در روش آنلاین، پس از درج اطلاعیه با استفاده از پوستر در بستر فضای مجازی همچون اینستاگرام، نمونه‌گیری به‌صورت در دسترس انجام ‌شد. در پوستر مذکور اهداف مطالعه اطلاع‌رسانی شد. سپس معیارهای ورود توسط تیم پژوهش به شکل گفت‌و‌گوی آنلاین محقق اصلی با مادران متمایل به شرکت در پژوهش بررسی شدند.

ابزار
ابزارهای جمع‌آوری داده در مطالعه حاضر شامل 3 فرم به شرح ذیل بود:

پرسش‌نامه اطلاعات فردی
این مقیاس برای هر دو گروه کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و دارای رشد طبیعی که شامل سؤالاتی جهت بررسی اطلاعات جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان بود. 

 چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی
 ابزار ایرانی معتبر جهت بررسی مهارت‌های ارتباطی کودکان 6 تا 24 ماهه فارسی زبان دارای رشد طبیعی است که توسط والدین یا مراقبان اصلی کودکان، به‌ویژه مادران تکمیل می‌شود. این چک‌لیست دارای 36 گویه است که 33 گویه آن دارای مقیاس لیکرت 3 آیتمی و 3 گویه دیگر دارای مقیاس لیکرت 5 آیتمی است. مهارت‌های ارتباطی و شناختی دوره‌ پیش‌زبانی مورد‌بررسی در این چک‌لیست شامل مهارت‌های ارتباط با 16 گویه و حداکثر نمره 32 (متشکل از بیان حرکات بیانگر، تماس چشمی، حالات چهره‌ای و عملکردهای ارتباطی)، مهارت بیان با 4 گویه و حداکثر نمره 12 (شامل بیان کلمه، آواسازی و بیان عبارت)، مهارت درک با 7 گویه و حداکثر نمره 14 (شامل درک‌کلامی و غیرکلامی)، مهارت‌های بازی و تقلید با 9 گویه و حداکثر نمره 20 (انواع بازی، تقلید و ثبات شی) و نمره کل با مقادیر 78 است. به هریک از گویه‌های 3 آیتمی نمرات صفر الی 2 و به هریک از گویه‌های 5 آیتمی که بازه‌ای از اعداد را می‌سنجند نمرات صفر الی 4 تعلق می‌گیرد. همچنین این چک‌لیست از ویژگی‌های روان‌سنجی قابل‌قبولی برخوردار است؛ به طوری‌که روایی محتوایی با CVR<0/69 و CVR<0/79 ثبات درونی با آلفای کرونباخ 0/95 به دست آمد و اعتبار آزمون بازآزمون 0/93 بود [37]. 

فهرست تکاملی برقراری ارتباط مک آرتور بیتز
 این ابزار توسط والدین یا مراقبان اصلی کودک تکمیل می‌شود و به ‌بررسی واژگان درکی و بیانی و مهارت‌های ارتباطی همچون درک و بیان حرکات بیانگر در کودکان 8 تا 16 ماهه دارای رشد طبیعی می‌پردازد. این ابزار جهت بررسی واژگان و مهارت‌های ارتباطی در کودکان بزرگ‌تر دارای اختلال، مانند کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مطالعه حاضر، از نسخه فارسی فهرست تکامل برقراری ارتباط مک آرتور بیتز 1 که توسط کاظمی و همکاران تدوین و ویژگی‌های روان‌سنجی آن مورد بررسی قرار گرفته‌است، استفاده‌ شده‌ است. نسخه فارسی این ابزار دارای ویژگی‌های روان‌سنجی قابل‌قبولی بود؛ به‌طوری‌که کمترین آلفای کرونباخ معادل 0/43 و بیشترین معادل 0/98 توسط محققان ذکرشده است [18]. 

‌‌‌روش تحلیل داده‌ها
 تحلیل داده‌های پژوهش حاضر با کمک نسخه 25 نرم‌افزار SPSS انجام شد. در بخش آمار توصیفی در ابتدا ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شامل سن، جنسیت و تعداد کودکان حاضر در هریک از گروه‌های سنی و نیز وضعیت شغلی و تحصیلی هریک از والدین آنان بررسی‌ شدند. پس از آن میانگین و انحراف‌معیار نمرات هر دو گروه کودکان حاضر در مطالعه برای هریک از مهارت‌های ارتباطی مورد‌بررسی شامل ارتباط، بیان، درک، بازی و تقلید تعیین‌ شد. در بخش آمار استنباطی، پس از بررسی توزیع داده‌ها که بیانگر نرمال بودن توزیع داده‌ها بود، با استفاده از آزمون واریانس یک‌طرفه و آزمون تعقیبی توکی در سطح معنی‌داری 0/05، مقایسه بین نمرات گروه‌های سنی مختلف کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با یکدیگر و نیز میان گروه‌های سنی مختلف کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 12 ماهه با یکدیگر انجام شد. همچنین با استفاده از آزمون تی مستقل مقایسه بین‌گروهی میان نمرات گروه‌های سنی مختلف کودکان دارای رشد طبیعی با گروه‌های سنی مختلف کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم انجام ‌شد.

یافته‌ها
اطلاعات گروه‌های شرکت‌کننده 
جدول شماره 1، ویژگی‌های فردی هر‌یک از گروه‌های شرکت‌کننده در پژوهش حاضر را نشان می‌دهد.


همچنین تعداد اندکی از مادران کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم حاضر در مطالعه، بنا به دلایل شخصی و با اطلاع به محقق اصلی مبنی بر تداوم شرکت در مطالعه، تمایلی به ارائه اطلاعات درمورد وضعیت شغلی و تحصیلی خود و پدران این کودکان نداشتند. 

مهارت‌های ارتباطی اولیه در گروه‌های کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و دارای رشدطبیعی 
میانگین و انحراف‌معیار نمرات کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و طبیعی در هر‌یک از مهارت‌های ارتباط، بیان، درک، بازی و تقلید و نیز نمره کل این مهارت‌ها براساس نمرات خام چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی تعیین شد. در جدول‌های شماره 2 و 3، اطلاعات هریک از گروه‌ها نشان داده‌ شده ‌است. 






 مقایسه درون‌گروهی میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی اولیه در گروه‌های سنی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم 
 مقایسه درون‌گروهی نمرات هر‌یک از بخش‌های چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی و نمره کل آن در 3 گروه سنی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم نشان داد به‌طور‌کلی نمره هریک از مهارت‌های ارتباطی اولیه و نمره کل در کودکان 5 ساله کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم بالاتر از 2 گروه سنی دیگر بود، اما با‌این‌حال هیچ‌گونه تفاوت معنی‌دار آماری میان نمرات آزمودنی‌های 3 گروه سنی مشاهده ‌نشد (0/05<P).

مقایسه درون‌گروهی میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی اولیه در گروه کودکان دارای رشد طبیعی 
نتایج حاصل از مقایسه هرکدام از مهارت‌های ارتباطی اولیه و نمره کل در کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 12 ماهه با استفاده از آزمون واریانس یک‌طرفه، به‌طور‌کلی حاکی از آن بود که با افزایش سن، این مهارت‌ها نیز دستخوش تغییرات شده و پیشرفت کرده بودند. براساس نتایج آزمون تعقیبی توکی، میانگین نمرات هریک از بخش‌های چک‌لیست و نیز نمره کل آن در کودکان 12 ماهه با کودکان 9 و 10 ماهه تفاوت آماری معنی‌داری را نشان داد (0/001>p). از سوی دیگر، نتایج این آزمون نشان داد میان تمامی مهارت‌های ارتباطی اولیه مورد‌بررسی در کودکان 11 ماهه با کودکان 12 ماهه، به‌جز بازی و تقلید، تفاوت معنی‌د‌ار آماری وجود داشت (0/001>‌p) . همچنین یافته‌های پژوهش حاضر در گروه سنی 9 ماهه نشان دادند میان نمره بخش ارتباط، بازی و تقلید و نمره کل این کودکان با کودکان 11 ماهه تفاوت معنی‌داری وجود داشته، اما درعین‌حال نمرات آنان تفاوت آماری معنی‌داری با کودکان 10 ماهه‌ نداشت (P>0/05). در گروه سنی کودکان 10 ماهه نیز تفاوت معنی داری میان هیچ یک از مهارت های ارتباطی با گروه سنی 11 ماهه مشاهده نشد (0/05<P).

مقایسه بین‌گروهی مهارت‌های ارتباطی اولیه میان دو گروه کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم و دارای رشد طبیعی
در این مطالعه، میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی اولیه میان هریک از گروه‌های سنی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با هریک از گروه‌های سنی کودکان طبیعی با استفاده از آزمون تی مستقل مقایسه شدند. بین میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی اولیه‌ و میانگین نمره کل کودکان 3 تا 5 ساله‌ مبتلا به اختلال طیف اتیسم با میانگین نمرات این مهارت‌ها در کودکان 9 تا 11 ماهه طبیعی هیچ‌گونه تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (0/05<P) یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد میان نمرات تمامی بخش‌های چک‌لیست و نمره کل آن‌ در هر 3 گروه سنی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با کودکان 12 ماهه طبیعی تفاوت معنی‌داری وجود دارد (0/001>p). به این ترتیب که نمرات این مهارت‌ها در گروه کودکان طبیعی 12 ماهه بالاتر از کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم بود که نشان‌دهنده سطح رشدی بالاتر مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان طبیعی 12 ماهه در مقایسه با کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم بزرگ‌تر بود. تصویر‌های شماره 1و 2 و 3 و 4 و 5، نتایج حاصل از مقایسه را نشان می‌دهد.
 


بحث
در پژوهش حاضر مهارت‌های ارتباطی اولیه شامل ارتباط، بیان، درک، بازی و تقلید در 70 کودک مبتلا به اختلال طیف اتیسم با حداقل و یا بدون کلام با سن تقویمی 3 تا 5 سال که از‌نظر رشد ارتباطی در مرحله ارتباطی اولیه در دوره پیش‌زبانی بودند با استفاده از ابزار غربالگری فارسی چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی بررسی شدند. سپس مهارت‌های ارتباطی این کودکان با مهارت‌های ارتباطی 132 کودک دارای رشد طبیعی 9 تا 12‌ماهه فارسی‌زبان مورد مقایسه قرار گرفت. یافته‌های پژوهش حاضر نشان دادند نمرات مهارت‌های ارتباطی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم در مقایسه با کودکان دارای رشد طبیعی 12 ماهه به‌طور معنی‌داری پایین‌تر بود.

 مقایسه درون‌گروهی مهارت‌های ارتباطی اولیه در گروه‌های سنی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم
بررسی و مقایسه مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم 3 تا 5 ساله با یکدیگر نشان داد این کودکان تفاوتی را از‌نظر عملکردهای مهارت‌های ارتباطی اولیه نداشتند که می‌تواند به ‌دلیل عوامل مختلفی همچون سن تشخیص، مدت‌زمان و نوع دریافت مداخلات و عدم همگنی مهارت‌های ارتباطی این کودکان باشد که با نتایج مطالعات محققانی نظیر مائس و همکارانش، همریک و ونکر همسو می‌باشد [20، 25، 44]. همچنین مطالعات نشان‌ داده‌اند وجود تأخیر یا انحراف در رشد مهارت‌های ارتباطی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم می‌تواند موجب دشواری مقایسه آن‌ها با یکدیگر ‌شود [45].

مقایسه درون‌گروهی مهارت‌های ارتباطی اولیه در گروه‌های سنی کودکان دارای رشد طبیعی
یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد در کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 12 ماهه میان مهارت‌های ارتباطی اولیه تفاوت معنی‌دار و قابل‌توجهی وجود داشته و با افزایش سن، نمرات چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی در این کودکان افزایش یافت. این یافته با یافته مطالعات بیات و همکاران، بابایی و همکاران، سیمسک و وتربای همسو است. این محققان نشان دادند با افزایش سن در کودکان کوچک‌تر از 24 ماه، مهارت‌های ارتباطی اولیه‌ نیز دستخوش تغییرات شده و رشد و پیشرفت این مهارت‌ها در اغلب سنین مشاهده می‌شود [30، 31، 46، 47]. 

مقایسه بین‌گروهی مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با کودکان دارای رشد طبیعی
 مقایسه مهارت‌های ارتباطی اولیه در 2 گروه شرکت‌کننده نشان داد با وجود کسب میانگین نمرات بیشتر در کودکان طبیعی، اما میان نمرات این مهارت‌ها در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 11 ماهه، تفاوت معنی‌داری وجود نداشت. کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 11 ماه در بخش درک، در مقایسه با کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم نمرات بالاتری را کسب کردند و عملکرد بهتری داشتند که همسو با نتایج مطالعات ترویسن و دیمیتروا است [48، 49].اگرچه این تفاوت معنی‌دار نبود. این یافته احتمالاً به دلیل شباهت عملکرد ارتباطی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 11 ماهه به‌ دلیل وجود تأخیر یا انحراف در رشد مهارت‌های ارتباطی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم بوده و همسو با نتایج مطالعات محققین در این زمینه است [19، 26]. به ‌علاوه این پژوهش نشان داد میانگین نمره ارتباط که متشکل از مهارت‌های تماس چشمی، بیان حرکات بیانگر و کارکردهای ارتباطی است در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم به‌طور قابل‌توجهی کمتر از کودکان 9 تا 12 ماهه دارای رشد طبیعی بود که می‌توان آن را به‌ علت وجود نقص اساسی و عمده این مهارت درکودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم دانست. این یافته همسو با یافته‌های وتربای، ونس، منوارینگ و دنیس است [50-52]. برخی مطالعات که با ابزارهای دیگری به جز چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی به بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم پرداخته ‌بودند نیز تفاوت قابل‌توجه و پایین بودن نمره ارتباط کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم در مقایسه با کودکان طبیعی را گزارش کرده‌اند [53]. سایر مطالعات نیز الگوهای تأخیری و یا انحرافی در بیان حرکات بیانگر، تماس چشمی و ضعف عمده در کارکرد ارتباطی، به‌ویژه توجه اشتراکی را نشان داده‌اند [54]. از سوی دیگر، در مطالعه حاضر، کودکان 12 ماهه دارای رشد طبیعی در مقایسه با کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم دارای عملکرد ارتباطی بسیار بهتری بودند و تفاوت معنی‌دار قابل‌ملاحظه‌ای میان نمرات این دو گروه آزمودنی وجود داشت که می‌توان علت احتمالی آن را به بالا رفتن سرعت رشد مهارت‌های ارتباطی اولیه در 12 ماهگی و بیشتر شدن فاصله رشدی ارتباطی این دو گروه با یکدیگر نسبت داد. مطالعات صورت‌گرفته در این زمینه نشان داده‌اند در کودکان 12 ماهه‌ رشد تعداد واژگان اولیه بیشتر شده و می‌توانند در حدود 5 کلمه بیانی داشته باشند. همچنین تنوع و شکل صداسازی‌ها بیشتر شده و همچنین این کودکان اغلب همخوان‌های زبانی را در هجاهای متنوع تولید می‌کنند و شروع به استفاده از حرکت بیانگر اشاره کرده و بازی‌های آن‌ها به سمت بازی‌های نمادین اولیه پیشرفت‌می‌کند [55].
این مطالعه با محدودیت‌هایی نیز روبه‌رو بود و در تعمیم یافته‌های این پژوهش باید با احتیاط برخورد کرد. از‌جمله اینکه تعداد کودکان گروه مبتلا به اختلال طیف اتیسم در مقایسه با آزمودنی‌های دارای رشد طبیعی پایین‌تر بود و همچینن مادران کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم به دلیل تجربه توان‌بخشی احتمالاً آگاهی بیشتری از مهارت‌های ارتباطی کودکشان داشته‌اند. پیشنهاد می‌شود در مطالعات بعدی، پژوهش‌هایی با استفاده از چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی برای بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه در گروه کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با سن پایین‌تر و همچنین جامعه آماری بزرگ‌تر و در سایر گروه‌های دچار تأخیر و اختلال رشدی زبان صورت‌گیرد. 

نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر، اولین مطالعه‌ای است که مهارت‌های ارتباطی اولیه و نیز برخی مهارت‌های شناختی دوران پیش‌زبانی را با استفاده از ابزار ایرانی چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم که دارای نقص اساسی در این مهارت‌ها هستند، بررسی کرد و با کودکان دارای رشد طبیعی که از‌نظر سطح رشدی مشابه این کودکان بودند، مورد مقایسه قرار داده است. نتایج مطالعه حاضر نشان داد کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم 3 تا 5 سال با وجود آنکه از‌لحاظ سنی از کودکان دارای رشد طبیعی 9 تا 12 ماهه بسیار بزرگ‌تر بودند، اما از‌نظر مهارت‌های ارتباطی اولیه دارای نقص زیادی بودند و در برخی مهارت‌های ارتباطی اولیه عملکرد بسیار ضعیف‌تر و در برخی از آن‌ها عملکرد مشابهی با این کودکان داشتند. این نتایج حاکی از وجود تأخیر یا انحراف در مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم است. همچنین یافته‌ها این پژوهش نشانگر ضرورت انجام غربالگری مهارت‌های اولیه ارتباطی در سنین پایین‌ و شناسایی زودهنگام هرگونه تأخیر و یا انحراف در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم با‌توجه‌به وجود آسیب و انحراف در این مهارت‌ها با استفاده از چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی است. از سوی دیگر نتایج مطالعه حاضر نشان داد چک‌لیست مهارت‌های ارتباطی، ابزاری مختصر، سریع و مبتنی بر گزارش والدین است که می‌توان از آن برای بررسی مهارت‌های ارتباطی اولیه در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم استفاده کرد. ‌‌

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با کد (IR.USWR.REC.1402.102) تصویب شد. جمع‌آوری تمام داده‌ها پس از کسب رضایت‌نامه آگاهانه مکتوب از والدین آزمودنی‌ها توسط تیم تحقیق صورت گرفت و اطلاعات آزمودنی‌ها به‌صورت کدگذاری‌شده و بدون نام نگهداری و گزارش شدند.

حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی و روش‌شناسی: همه نویسندگان؛ بررسی: فاطمه قوتی، عطیه اشتری، فرین سلیمانی و طلیعه ظریفیان؛ ویراستار و نهایی‌سازی نوشته: فاطمه قوتی و عطیه اشتری؛ نظارت و مدیریت: عطیه اشتری و فرین سلیمانی؛ اعتبار و تأیید: عطیه اشتری، فرین سلیمانی و طلیعه طریفیان.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
از کارکنان مراکز بهداشت و واکسیناسیون دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تهران، ایران و شهید بهشتی و مادران کودکان هر دو گروه شرکت کننده در این پژوهش که ما را در این پژوهش یاری کردند، صمیمانه قدردانی می‌شود.. 





References
  1. Schatzberg AF, Nemeroff CB. The American psychiatric association publishing textbook of psychopharmacology. Washington: American Psychiatric Publication; 2017. [Link]
  2. Beuker KT, Rommelse NNJ, Donders R, Buitelaar JK. Development of early communication skills in the first two years of life. Infant Behavior & Development. 2013; 36(1):71-83. [DOI:10.1016/j.infbeh.2012.11.001] [PMID]
  3. Eadie PA, Ukoumunne O, Skeat J, Prior MR, Bavin E, Bretherton L, et al. Assessing early communication behaviours: Structure and validity of the communication and symbolic behaviour scales-developmental profile (CSBS-DP) in 12-month-old infants. International Journal of Language & Communication Disorders. 2010; 45(5):572-85. [DOI:10.3109/13682820903277944] [PMID]
  4. Barrett M. The development of language. London: Psychology Press; 2016. [DOI:10.4324/9781315784694]
  5. Kaplan RM, Saccuzzo DP. Psychological testing: Principles, applications, and issues. Belmont: Wadsworth/Thomson Learning; 2001. [Link]
  6. Wetherby AM, Prizant BM. Profiling communication and symbolic abilities in young children. Journal of Childhood Communication Disorders. 1993; 15(1):23-32. [DOI:10.1177/152574019301500105]
  7. Crais E, Ogletree BT. Prelinguistic communication development. In: Keen D, Meadan H, Brady NC, Halle JW, editors. Prelinguistic and minimally verbal communicators on the autism spectrum. Singapore: Springer Singapore; 2016. [DOI:10.1007/978-981-10-0713-2_2]
  8. Scharf RJ, Scharf GJ, Stroustrup A. Developmental milestones. Pediatrics in Review. 2016; 37(1):25-38. [DOI:10.1542/pir.2014-0103] [PMID]
  9. Bruce B, Kornfält R, Radeborg K, Hansson K, Nettelbladt U. Identifying children at risk for language impairment: Screening of communication at 18 months. Acta Paediatr. 2003; 92(9):1090-5. [DOI:10.1111/j.1651-2227.2003.tb02583.x] [PMID]
  10. Laakso ML. Prelinguistic skills and early interactional context as predictors of children’s language development [doctoral thesis]. Jyvaskyla: University of Jyväskylä; 1999. [Link]
  11. Molini Avejonas DR, Nanakuma Matsumoto MM, Cardilli Dias D. How does the child hear and talk? International Archives of Otorhinolaryngology. 2022; 1-11. [Link]
  12. Turner JH. A theory of social interaction. Redwood: Stanford University Press; 1988. [Link]
  13. Davis PH, Elsayed H, Crais ER, Watson LR, Grzadzinski R. Caregiver responsiveness as a mechanism to improve social communication in toddlers: Secondary analysis of a randomized controlled trial. Autism Research. 2022; 15(2):366-78. [DOI:10.1002/aur.2640] [PMID]
  14. Stolt S. Internal consistency and concurrent validity of the parental report instrument on language in pre-school-aged children-The Finnish communicative development inventory III. First Language. 2023; 43(5):492-515. [DOI:10.1177/01427237231167301]
  15. Trembath D, Paynter J, Sutherland R, Tager-Flusberg H. Assessing communication in children with autism spectrum disorder who are minimally verbal. Current Developmental Disorders Reports. 2019; 6(3):103-10. [DOI:10.1007/s40474-019-00171-z]
  16. Wetherby AM, Prizant BM. Communication and symbolic behavior scales: Developmental profile. Washington: Paul H Brookes Publishing Co.; 2002. [DOI:10.1037/t11529-000]
  17. Fenson L, Marchman VA, Thal DJ, Dale PS, Reznick JS, Bates E. MacArthur-bates communicative development inventories: User’s guide and technical manual. Baltimore: Paul H. Brookes Publishing Co; 2007. [Link]
  18. Marchman VA, Dale PS. The MacArthur-bates communicative development inventories: Updates from the CDI advisory board. Frontiers in Psychology. 2023; 14:1170303. [DOI:10.3389/fpsyg.2023.1170303] [PMID]
  19. Wetherby AM, Allen L, Cleary J, Kublin K, Goldstein H. Validity and reliability of the communication and symbolic behavior scales developmental profile with very young children. Journal of Speech, Language, and Hearing Research. 2002; 45(6):1202-18. [DOI:10.1044/1092-4388(2002/097)] [PMID]
  20. Hamrick LR, Ros-Demarize R, Kanne S, Carpenter LA. Profiles of nonverbal skills used by young pre-verbal children with autism on the ADOS-2: Relation to screening disposition and outcomes. Autism Research. 2024; 17(11):2370-85. [DOI:10.1002/aur.3229] [PMID]
  21. Bottema-Beutel K. Associations between joint attention and language in autism spectrum disorder and typical development: A systematic review and meta-regression analysis. Autism Research. 2016; 9(10):1021-35. [DOI:10.1002/aur.1624] [PMID]
  22. Ambarchi Z, Boulton KA, Thapa R, Arciuli J, DeMayo MM, Hickie IB, et al. Social and joint attention during shared book reading in young autistic children: A potential marker for social development. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines. 2024; 65(11):1441-52. [DOI:10.1111/jcpp.13993] [PMID]
  23. Bopp KD, Mirenda P. Prelinguistic predictors of language development in children with autism spectrum disorders over four-five years. Journal of Child Language. 2011; 38(3):485-503. [DOI:10.1017/S0305000910000140] [PMID]
  24. Kilili-Lesta M, Voniati L, Giannakou K. Early gesture as a predictor of later language outcome for young children with autism spectrum disorder (ASD): A systematic literature review. Current Developmental Disorders Reports. 2022; 9:110-26. [DOI:10.1007/s40474-022-00250-8]
  25. Maes P, Weyland M, Kissine M. Describing (pre)linguistic oral productions in 3- to 5-year-old autistic children: A cluster analysis. Autism. 2023; 27(4):967-982. [DOI:10.1177/13623613221122663] [PMID]
  26. Veness C, Prior M, Bavin E, Eadie P, Cini E, Reilly S. Early indicators of autism spectrum disorders at 12 and 24 months of age: A prospective, longitudinal comparative study. Autism. 2012; 16(2):163-77. [DOI:10.1177/1362361311399936] [PMID]
  1. Oryadi-Zanjani MM. Development of the childhood nonverbal communication scale. Journal of Autism and Developmental Disorders. 2020; 50(4):1238-48. [DOI:10.1007/s10803-019-04356-8] [PMID]
  2. Sheibani F, Ghoreishi ZS, Nilipour R, Pourshahbaz A, Mohammad Zamani S. Validity and reliability of a language development scale for Persian-speaking children aged 2-6 years. Iranian Journal of Medical Sciences. 2020; 45(4):259-68. [DOI:10.30476/ijms.2020.72538.0] [PMID]
  3. Ghazvini A, Yadegari F, Yoosefi A, Maleki F. [Development of nonverbal request skills in persian typically developing 9-to-30-month children (Persian)]. The Scientific Journal of Rehabilitation Medicine. 2017; 6(2):122-30. [Link]
  4. Bayat N, Ashtari A, Vahedi M. The early prelinguistic skills in Iranian Infants and toddlers. Iranian Rehabilitation Journal. 2021;19(4):441-54. [DOI:10.32598/irj.19.4.1605.1]
  5. Babaei Z, Zarifian T, Ashtari A, Bakhshi E. [Study of deictic gesture in normally developing Persian-speaking children between 12 to 18 months old: A longitudinal study (Persian)]. Koomesh. 2017; 19(4):894-900. [Link]
  6. Kazemi Y, Nematzadeh S, Hajian T, Heidari M, Daneshpajouh T, Mirmoeini A. [The validity and reliability coefficient of persian translated mcarthur-bates communicative development inventory (Persian)]. Journal of Research in Rehabilitation Sciences. 2008; 4(1):1-7. [DOI:10.22122/jrrs.v4i1.29]
  7. Mohamadi R, Teymouri Sangani M, Nokhostin Ansari N, Soleymani Z. A preliminary study of telepractice prelinguistic milieu teaching for children with autism spectrum disorders. Journal of Iranian Medical Council. 2022; 5(3):471-7. [DOI:10.18502/jimc.v5i3.10943]
  8. Karampour M, Hashemi Razini H, Gholamali Lavasani M, Vakili S. The effectiveness of an intervention program based on functional communication training on the social and communication skills of children with autism spectrum disorder. Quarterly Journal of Child Mental Health. 2022; 9(2):78-91. [DOI:10.52547/jcmh.9.2.7]
  9. Dadgar H, Rad JA, Soleymani Z, Khorammi A, McCleery J, Maroufizadeh S. The relationship between motor, imitation, and early social communication skills in children with autism. Iranian Journal of Psychiatry. 2017; 12(4):236. [PMID]
  10. Abdi F, Rezai H, Tahmasebi N, Dastoorpoor M. The effectiveness of pivotal response treatment training for mothers on the communication skills of children with non-verbal autism spectrum disorder: A randomized clinical trial. Middle East Journal of Rehabilitation and Health Studies. 2023; 11(2):e127597. [DOI:10.5812/mejrh-127597]
  11. Bayat N, Ashtari A, Vahedi M. The development and psychometric assessment of communication skills checklist for 6- to 24-month-old Persian children. Applied Neuropsychology. Child. 2023; 12(2):122-30. [DOI:10.1080/21622965.2022.2039654] [PMID]
  12. Samadi SA, McConkey R, Mahmoodizadeh A. Identifying children with autism spectrum disorders in Iran using the Autism Diagnostic Interview-Revised. Autism. 2021; 25(4):1009-19. [DOI:10.1177/1362361320974558] [PMID]
  13. Samadi SA, McConkey R, Abdollahi-Boghrabadi G, Pourseid-Mohammad M. Developmental signs of autism spectrum disorder in Iranian Pre-Schoolers. Journal of Pediatric Nursing. 2021; 58:e69-e73. [DOI:10.1016/j.pedn.2021.01.006] [PMID]
  14. Owens Jr RE. Language development: An introduction (9th ed). London: Pearson Education, Inc; 2015. [Link]
  15. Mundy P, Sigman M, Kasari C. A longitudinal study of joint attention and language development in autistic children. Journal of Autism and Developmental Disorders. 1990; 20(1):115-28. [DOI:10.1007/BF02206861] [PMID]
  16. Chiang CH, Soong WT, Lin TL, Rogers SJ. Nonverbal communication skills in young children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders. 2008; 38(10):1898-906. [DOI:10.1007/s10803-008-0586-2] [PMID]
  17. Paul R, Norbury CF, Gosse C. Language disorders from infancy through adolescence: Language disorders from infancy through adolescence. Edinburgh: Elsevier Health Sciences; 2018. [Link]
  18. Venker CE, Eernisse ER, Saffran JR, Weismer SE. Individual differences in the real-time comprehension of children with ASD. Autism Research. 2013; 6(5):417-32. [DOI:10.1002/aur.1304] [PMID]
  19. Senju A, Johnson MH. Atypical eye contact in autism: Models, mechanisms and development. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 2009; 33(8):1204-14. [DOI:10.1016/j.neubiorev.2009.06.001] [PMID]
  20. Şimşek KN, Günhan Şenol NE, Birol NY, Yaşar Gündüz E. Investigation of communicative behaviors and communication functions of Turkish individuals with autism spectrum disorder through Communication Matrix. International Journal of Developmental Disabilities. 2024; 1-16. [DOI:10.1080/20473869.2024.2331836]
  21. Delehanty AD, Wetherby AM. Rate of communicative gestures and developmental outcomes in toddlers with and without autism spectrum disorder during a home observation. American Journal of Speech-Language Pathology. 2021; 30(2):649-62. [DOI:10.1044/2020_AJSLP-19-00206] [PMID]
  22. Trevisan DA, Hoskyn M, Birmingham E. Facial expression production in autism: A meta-analysis. Autism Research. 2018; 11(12):1586-601. [DOI:10.1002/aur.2037] [PMID]
  23. Dimitrova N, Özçalışkan Ş. Identifying patterns of similarities and differences between gesture production and comprehension in autism and typical development. Journal of Nonverbal Behavior. 2022; 46(2):173-96. [DOI:10.1007/s10919-021-00394-y] [PMID]
  24. Manwaring SS, Stevens AL, Mowdood A, Lackey M. A scoping review of deictic gesture use in toddlers with or at-risk for autism spectrum disorder. Speech and Language Impairments in Autism. 2018; 3:2396941517751891. [DOI:10.1177/2396941517751891]
  25. Wu D, Wolff JJ, Ravi S, Elison JT, Estes A, Paterson S, et al. Infants who develop autism show smaller inventories of deictic and symbolic gestures at 12 months of age. Autism Research. 2024; 17(4):838-51. [DOI:10.1002/aur.3092] [PMID]
  1. McDaniel J, Brady NC, Warren SF. Effectiveness of responsivity intervention strategies on prelinguistic and language outcomes for children with autism spectrum disorder: A systematic review and meta-analysis of group and single case studies. Journal of Autism and Developmental Disorders. 2022; 52(11):4783-816. [DOI:10.1007/s10803-021-05331-y] [PMID]
  2. Wetherby AM. Understanding and measuring social communication in children with autism spectrum disorders. Social and Communication Development in Autism Spectrum Disorders. 2006; 18(3):3-4. [Link]
  3. Wetherby AM, Watt N, Morgan L, Shumway S. Social communication profiles of children with autism spectrum disorders late in the second year of life. Journal of Autism and Developmental Disorders. 2007; 37(5):960-75. [DOI:10.1007/s10803-006-0237-4] [PMID]
  4. Paul R, Norbury C. Language disorders from infancy through adolescence-E-book. Edinburgh: Elsevier Health Sciences; 2012. [Link]
نوع مطالعه: پژوهشی | موضوع مقاله: گفتاردرمانی
دریافت: 1404/2/15 | پذیرش: 1404/7/1 | انتشار: 1404/7/9
ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA
ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به فصلنامه آرشیو توانبخشی می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2025 CC BY-NC 4.0 | Archives of Rehabilitation

Designed & Developed by : Yektaweb