دوره 26، شماره 2 - ( تابستان 1404 )                   دوره، شماره، فصل و سال، شماره مسلسل | برگشت به فهرست نسخه ها

Ethics code: IR.GUMS.REC.1399.041

XML English Abstract Print

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Pourshaikhian M, Pourvakhshoori N, Shahidi M, Maroufizadeh S, Taghi Moghadamnia M. The Effect of Foot Reflexology Massage on Anxiety and Physiological Indices in Patients under CABG Surgery: A Randomized Placebo-Controlled Trial. jrehab 2025; 26 (2) :296-315
URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3540-fa.html
پورشیخیان مجید، پوروخشوری نگار، شهیدی مهری، معروفی زاده سامان، مقدم نیا محمدتقی. بررسی تأثیر ماساژ بازتابی پا بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران تحت عمل جراحی پیوند عروق کرونر: کارآزمایی تصادفی‌شده با دارونما. مجله توانبخشی. 1404; 26 (2) :296-315

URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3540-fa.html

بررسی تأثیر ماساژ بازتابی پا بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران تحت عمل جراحی پیوند عروق کرونر: کارآزمایی تصادفی‌شده با دارونما
مجید پورشیخیان1 ، نگار پوروخشوری2 ، مهری شهیدی3 ، سامان معروفی زاده4 ، محمدتقی مقدم نیا*5
1- گروه پرستاری داخلی جراحی، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه پرستاری داخلی جراحی، بیمارستان دکتر حشمت، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
4- گروه آمار زیستی و اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
5- گروه پرستاری داخلی جراحی، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران. ، nvakhshoori@yahoo.com
واژه‌های کلیدی: جراحی بای‌پس عروق کرونر، اضطراب، شاخص‌های فیزیولوژیک، ماساژ بازتابی پا
متن کامل [PDF 2410 kb]   (146 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (841 مشاهده)
متن کامل:   (48 مشاهده)
مقدمه
امروزه، بیماری‌های قلبی‌عروقی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات سلامت است [1]. بیماری عروق کرونر قلب یکی از دلایل مهم مرگ‌ومیر در جهان است که شیوع آن رو به افزایش است. یکی از روش‌های اصلی و رایج درمان بیماری عروق کرونر قلب، جراحی پیوند عروق کرونر است [2]. باچر و مانا در سال 2024 گزارش می‌کنند که سالانه حدود 400 هزار مورد جراحی پیوند عروق کرونر انجام می‌شود [3]. 
علی‌رغم اثرات مطلوب جراحی پیوند عروق کرونر، شواهد موجود بیانگر آن است که جراحی پیوند عروق کرونر، با بروز اضطراب همراه است [4]. اضطراب عموماً با واکنش‌های فیزیولوژیکی مثل افزایش متابولیسم، اختلال در عملکرد قلبی‌عروقی و سیستم ایمنی ضعیف همراه بوده و درنتیجه می‌تواند به تاکیکاردی، مشکلات تنفسی، فشارخون بالا و تغییرات دمای بدن منجر شود. افزایش فشارخون ناشی از اضطراب، ممکن است خطر خونریزی بخیه و حتی پارگی پیوند گرافت بعد از عمل جراحی پیوند عروق کرونر را افزایش دهد [5]. روش‌های کنترل اضطراب به‌طور کلی شامل روش‌های دارویی و غیردارویی است. درمان‌های دارویی اغلب دارای عوارض جانبی مانند افت فشارخون، تضعیف اعمال حیاتی مانند تنفس، ضربان قلب، خواب آلودگی، تهوع یا استفراغ است و هزینه‌های نظام سلامت را نیز افزایش می‌دهد. در سال‌های اخیر، توجه به روش‌های غیردارویی کاهش اضطراب افزایش یافته است. این روش‌ها نسبتاً ساده، کم هزینه، غیرتهاجمی و با عوارض جانبی کمتر نسبت به روش‌های دارویی هستند که با هدف کاستن استرس، ایجاد آرامش و تثبیت علائم حیاتی به کار می‌روند. از درمان‌های غیردارویی رایج می‌توان موسیقی‌درمانی، رایحه‌درمانی، آرام‌سازی عضلانی، ماساژدرمانی و ورزش را نام برد. ماساژ بازتابی پا یکی از شایع‌ترین روش درمان‌های مکمل است که با مکانیسم بازتاب‌شناسی انجام می‌شود [6-8]. 
شواهد نشان می‌دهد بازتاب درمانی در کنترل درد، اضطراب، کنترل علائم قبل و بعد از زایمان، کنترل علائم میگرن، درمان بیماری‌های قلبی‌عروقی، بهبود زخم، کنترل سردرد، کنترل علائم گوارشی و کاهش قند خون تأثیر مثبت دارد [9-13]. متخصصان رفلکسولوژی معتقدند بعضی از نقاط رفلکسی در پا و دست وجود دارد که مربوط به قسمت‌های خاصی از بدن، اندام‌ها و غدد است. استفاده از این تکنیک با کاهش نوسانات سیستم سمپاتیک، باعث کاهش استرس و اضطراب می‌شود. شواهدی مبنی بر اینکه رفلکسولوژی پا، دست و گوش باعث کاهش فشارخون سیستولیک، فشارخون دیاستولیک، ضربان قلب و تعداد تنفس در بیماران تحت تهویه مکانیکی می‌شود، به دست آمده است [14، 15]. 
مطالعات محدودی دررابطه‌با تأثیر ماساژ رفلکسولوژی پا بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک در بیماران با جراحی پیوند عروق کرونر انجام شده است. به نظر می‌رسد ماساژ بازتابی پا در کاهش میزان اضطراب و پایداری بیماران پس از مشکلات مختلف مؤثر باشد [16-18]. این در حالی است که مطالعات دیگر رفلکسولوژی پا تأثیر اندکی بر پارامترهای فیزیولوژیک در بیماران جراحی پیوند عروق کرونر و بیماران مبتلا به نارسایی مزمن قلبی نشان داده است [19-21]. به‌طورمثال ماساژ بازتابی پا فقط در کاهش فشارخون سیستولیک بیماران جراحی پیوند عروق کرونر مؤثر است و تأثیری بر کاهش تعداد ضربان قلب ندارد [22]. باتوجه‌به نتایج متناقض اثرات ماساژ بازتابی پازتابی پا بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک و شیوع بالای اضطراب پس از جراحی پیوند عروق کرونر، پژوهشگران بر آن شدند مطالعه‌ای با هدف تعیین تأثیر ماساژ بازتابی پا بر اضطراب و پارامترهای فیزیولوژیک در بیماران جراحی پیوند عروق کرونر انجام دهند.

روش‌ها
مطالعه حاضر یک مطالعه کارآزمایی بالینی‌تجربی است که تأثیر ماساژ بازتابی پا بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران تحت جراحی پیوند عروق کرونر بستری در بخش جراحی بیمارستان دکتر حشمت رشت مورد بررسی قرار گرفت. گردآوری اطلاعات به روش نمونه‌گیری در دسترس بود. 
حجم نمونه با استفاده از جی‌پاور نسخه 3.1.9.2 [1] محاسبه شد. برای آنووای یک‌طرفه با استفاده از توان 0/8، مقدار آلفا 0/5 و اندازه اثر متوسط برای نمره اضطراب (0/4=f) تعیین شد. بنابراین حجم نمونه موردنیاز مطالعه، 37 بیمار تعیین شد. با فرض 5 درصد ریزش نمونه‌ها، نهایتاً مطالعه بر روی 40 بیمار انجام شد.
 معیار ورود براساس مرور مطالعات انجام‌شده شامل سن 20-80 سال [23]، جراحی غیراورژانس، برخورداری از سلامت کف پا و عدم وجود سابقه تشخیص پزشکی مشکلات روحی روانی (افسردگی و اضطراب)، پیس میکر قلبی و اعتیاد به الکل یا دارو، درد مزمن، اختلالات بینایی و شنوایی و دریافت داروی مسکن یا آرام‌بخش طی 3 ساعت قبل از مداخله، وجود اختلال طی جراحی یا بستری که روی اضطراب بیمار تأثیر گذاشته باشد. بیماران با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند و سپس به‌صورت تخصیص تصادفی بلوکی با اندازه بلوک‌های 6 تایی به‌صورت مساوی در 3 گروه ماساژ بازتابی پا، ماساژ سطحی پا و کنترل قرار گرفتند. کلیه افراد واجد شرایط با استفاده از روش تصادفی‌سازی بلوکی با اندازه بلوک‌های 6 تایی در 3 گروه ماساژ بازتابی پا، ماساژ سطحی پا و کنترل تقسیم شدند. جهت تولید لیست تصادفی‌سازی از سرویس تصادفی‌سازی آنلاین 2019 استفاده گردید (تصویر شماره 1) [24]. 



ابزار گرد آوری اطلاعات شامل پرسش‌نامه دو قسمتی بود. قسمت اول شامل اطلاعات جمعیت‌شناختی (سن، جنس، وضعیت ﺗﺄهل، محل سکونت، تحصیلات، اشتغال، مصرف سیگار، مشکلات بالینی شامل دیابت، پرفشاری خون و بیماری قلبی) و شاخص‌های فیزیولوژیک و قسمت دوم شامل پرسش‌نامه اضطراب اشپیلبرگر بود. برای پرسش‌نامه 6 سؤالی اشپیلبرگر روایی پایایی مناسبی را گزارش کردند و ضریب پایایی برای پرسش‌نامه 6 سؤالی اضطراب (STAI) 0/86=α گزارش شده است [25]. پاسخ‌ها براساس 4 امتیاز مقیاس لیکرت (نه اصلاً، تا حدودی، متوسط، بسیار زیاد) در هر مورد ارزیابی می‌شوند. نمرات آزمون از 6 تا 24 متغیر است. کسب نمره (6-11) نشان‌دهنده اضطراب خفیف، (12-17) اضطراب متوسط و (18-24) اضطراب شدید است. ضریب همبستگی بین فرم کوتاه و فرم کامل پرسش‌نامه 96 درصد محاسبه شده است. روش نمره‌گذاری اضطراب به این صورت بود که تعدادی گزینه برای هر عبارت ارائه شد که آن‌ها باید گزینه‌ای را که به بهترین وجه شدت احساسات آن‌ها را بیان می‌کند، انتخاب کنند. هر چه نمره فرد در این پرسش‌نامه بالاتر باشد، نشان‌دهنده اضطراب حالت شدیدتر است [25].
پس از اخذ کد اخلاق پژوهش از معاونت تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی گیلان و هماهنگی با پزشک معالج، هدف مطالعه و نحوه انجام ماساژ به شرکت‌کنندگان توضیح داده شد و رضایت‌نامه اخذ شد. پژوهشگر دارای گواهی‌نامه ماساژدرمانی، تکنیک ماساژ رفلکسولوژی پا را انجام داد. روش کار به این شکل بود که در روز اول انتقال بیمار به بخش جراحی، ابتدا میزان اضطراب با پرسش‌نامه اشپیلبرگر و شاخص‌های فیزیولوژیک ضربان قلب، تعداد تنفس ، فشارخون سیستولیک و دیاستولیک و اشباع اکسیژن شریانی با استفاده از دستگاه مانیتورینگ علائم حیاتی شرکت سازگارگستر مدل ویستا پس از تنظیم دقت آن (کالیبراسیون)، در سه گروه اندازه گیری و ثبت کرد. 
در گروه آزمون، ماساژ بازتابی پا انجام شد. بدین ترتیب که پژوهشگر پس از شستن دست با آب گرم و آغشته کردن با روغن بادام شیرین، کف پای بیمار را با توجه ویژه به نقاط بازتابی مهم کف پا ماساژ داد. مداخله برای هر پا به‌مدت 15 دقیقه (ابتدا پای راست و سپس پای چپ) و در کل 30 دقیقه طول کشید. 10 دقیقه بعد از مداخله، مجدداً اضطراب بیمار و شاخص‌های فیزیولوژیک ثبت گردید. در گروه کنترل، مداخله‌ای انجام نشد و میزان اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک به فاصله 10 دقیقه 2 بار اندازه‌گیری شد. در گروه پلاسبو ماساژ پاشنه پا به‌صورت سطحی بدون هیچ‌گونه فشاری در بیماران انجام شد و بعد از 10 دقیقه مجدداً اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک ثبت گردید. 
متغیرهای پیوسته به‌صورت میانگین و انحراف‌معیار و متغیرهای طبقه‌ای به‌صورت فراوانی (درصد) بیان شدند. تحلیل کوواریانس، به دنبال آن پس از کنترل نمرات پیش‌آزمون برای مقایسه گروه‌ها، از آزمون بونفرونی استفاده شد. علاوه‌براین، اندازه اثر dکوهن برای آزمون تی زوجی و مجذور اتای جزئی (η2P) برای آنکوا گزارش شد. مقادیر η2P برابر با 0/06-0/01، 0/14-0/06 و 0/14< به‌ترتیب برای اندازه اثر کوچک، متوسط و بزرگ در نظر گرفته شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 16 تجزیه‌وتحلیل شدند و سطح معنی‌داری 0/05 در نظر گرفته شد.

یافته‌ها
یافته‌ها نشان داد میانگین سنی بیماران 58/38 (انحراف‌معیار=9/03) سال، 2/64 درصد مرد، محل سکونت 73/3 درصد شهر و 58/3 درصد سیگار مصرف می‌کردند. 53/5 درصد دارای شغل آزاد، 29/2 درصد نفر خانه‌دار و 32/5 درصد دارای تحصیلات ابتدایی بودند. به‌دلیل اینکه تنها 1 نفر از کل نمونه‌ها مجرد بودند، وضعیت تأهل در نظر گرفته نشد. سابقه دیابت، پرفشاری خون و بیماری قلبی به‌ترتیب در 64/2، 52/5 و 64/2 درصد نمونه‌ها وجود داشت. مشخصات جمعیت‌شناختی و بالینی به‌جز وضعیت اشتغال و ابتلا به دیابت بین سه گروه موردمطالعه مشابه بود (جدول شماره 1). مقایسه میانگین و انحراف‌معیار نمرات اضطراب بیماران بین گروه‌های کنترل، ماساژ سطحی پا و ماساژ بازتابی پا قبل از مداخله نشان داد تفاوت معنی‌داری بین میانگین اضطراب بیماران در سه گروه مورد بررسی قبل از مداخله وجود نداشت.



میانگین نمره اضطراب بعد از مداخله در گروه آزمون (3/59±15/32) و پایین‌تر از میانگین نمره اضطراب قبل از مداخله (3/91±20/38) بود (d=1/674, P<0/001, t(39)=10/46). در گروه پلاسبو، میانگین نمره اضطراب بعد از مداخله (2/78±20/65) پایین‌تر از میانگین نمره اضطراب قبل از مداخله (2/74±21/28) بود (d=0/342, P=0/039, t(39)=2/14)، اما در گروه کنترل، تفاوت معنی‌داری بین میانگین نمره اضطراب بیماران قبل (3/21±21/58) و بعد از مداخله (3/20±21/52) مشاهده نشد (d=0/160, P=0/323, t(39)=1/00). باتوجه‌به مقادیر d کوهن، بزرگی اندازه اثر در گروه‌های ماساژ بازتابی پا و ماساژ سطحی پا به‌ترتیب در سطح زیاد و کم بود (جدول شماره 2).



میانگین فشارخون سیستولیک بعد از مداخله در گروه آزمون (15/71±121/68) به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از قبل از مداخله (18/89±132/02) بود (d=1/504, P<0/001, t(39)=9/39). در گروه پلاسبو، میانگین فشار خون سیستولیک بعد از مداخله (14/34±125/20) به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از قبل از مداخله (14/12±127/22) بود (d=0/535, P=0/002, t(39)=3/34). در گروه کنترل، تفاوت معنی‌داری بین میانگین فشار خون سیستولیک بیماران قبل (17/26±119/05) و بعد از مداخله (18/15±116/72) یافت نشد (d=0/156, P=0/336, t(39)=9/97). باتوجه‌به مقادیر d کوهن، بزرگی اندازه اثر در گروه ماساژ بازتابی و سطحی پا به‌ترتیب در سطح زیاد و متوسط بود. میانگین فشار خون دیاستولیک بعد از مداخله در گروه آزمون (11/66±74/82) به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از آن قبل از مداخله (11/13±78/92) بود (d=0/911, P<0/001, t(39)=5/69). در گروه پلاسبو، تفاوت معنی‌داری بین میانگین فشار خون دیاستولیک بیماران قبل (8/16±73/95) و بعد از مداخله (8/39±73/70) یافت نشد (d=0/157, P=0/333, t(39)=0/98)؛ همچنین در گروه کنترل، تفاوت معنی‌داری بین میانگین فشار خون دیاستولیک بیماران قبل (12/40±73/38) و بعد از مداخله (12/87±73/115) وجود نداشت (d=0/179, P=0/270, t(39)=1/12) (جدول شماره 3).



میانگین تعداد نبض بعد از مداخله در گروه آزمون (9/90±84/40) به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از آن قبل از مداخله (10/46±89/58) بود (d=1/129, P<0/001, t(39)=7/05)؛ همچنین در گروه پلاسبو، میانگین تعداد نبض بعد از مداخله (8/72±80/25) به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از آن قبل از مداخله (9/52±81/52) بود (d=0/582, P<0/001, t(39)=3/63). در گروه کنترل، تفاوت آماری معنی‌داری بین میانگین تعداد نبض بیماران قبل (8/07±79/02) و بعد از مداخله (8/51±79/05) یافت نشد (d=0/015, P=0/925, t(39)=0/09). باتوجه‌به مقادیر d کوهن، بزرگی اندازه اثر در گروه‌های ماساژ بازتابی و سطحی پا به‌ترتیب در سطح زیاد و متوسط بود (جدول شماره4).



میانگین تعداد تنفس بعد از مداخله در گروه آزمون (0/93±19/58) به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از آن قبل از مداخله (1/20±20/50) بود (d=0/727, P<0/001, t(39)=4/54). در گروه پلاسبو، تفاوت معنی‌داری بین میانگین تعداد تنفس بیماران قبل (1/22±19/82) و بعد از مداخله (1/31±19/68) مشاهده نشد (d=0/285, P=0/083, t(39)=1/79). همچنین در گروه کنترل، تفاوت معنی‌داری بین میانگین RR بیماران قبل (1/08±19/62) و بعد از مداخله (1/08±19/65) وجود نداشت (d=0/160, P=0/323, t(39)=1/00). باتوجه‌به مقدار d کوهن، بزرگی اندازه اثر در گروه ماساژ بازتابی پا در سطح متوسط بود.
میانگین میزان اشباع اکسیژن شریانی بعد از مداخله در گروه آزمون (2/30±95/85) به‌صورتی معنی‌دار بالاتر از آن قبل از مداخله (2/61±94/75) بود (d=0/989, P<0/001, t(39)=6/17). در گروه پلاسبو، تفاوت معنی‌داری بین میانگین میزان اشباع اکسیژن شریانی قبل (2/10±95/40) و بعد از مداخله (1/92±95/60) یافت نشد (d=0/312, P=0/058, t(39)=1/95). همچنین در گروه کنترل، تفاوت معنی‌داری بین میانگین میزان اشباع اکسیژن شریانی قبل (1/60±95/190) و بعد از مداخله (1/64±95/85) وجود نداشت (d=0/229, P=0/160, t(39)=1/43) (جدول شماره 5).



بحث 
این پژوهش با هدف تعیین تأثیر ماساژ بازتابی پا بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک (فشار خون سیستولیک و دیاستولیک، تعداد تنفس، تعداد نبض و میزان اشباع اکسیژن شریانی) در بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر انجام شد. بیشتر واحد‌های موردپژوهش مرد (2/64 درصد)، با میانگین سنی 9/03±58/38 بودند. 58/3 درصد از بیماران سابقه مصرف سیگار و 62/4 درصد سابقه ابتلا به دیابت داشتند. 
نتایج مطالعه نشان داد میانگین نمره اضطراب در گروه‌های ماساژ بازتابی پا و ماساژ سطحی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار کاهش یافت (0/05>P)، درحالی‌که در گروه کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد؛ بدین معنا که ماساژ سطحی و ماساژ بازتابی پا موجب کاهش اضطراب بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر شد. نتایج بیانگر آن است که میانگین تعدیل‌شده نمرات اضطراب گروه ماساژ بازتابی پا به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از گروه‌‌‌های کنترل و ماساژ سطحی پا بود، اما تفاوت معنی‌داری بین میانگین تعدیل‌شده نمرات اضطراب گروه‌های ماساژ سطحی پا و کنترل مشاهده نشد.
 در همین راستا عباس‌زاده و همکاران بیان می‌کنند ماساژ بازتابی پا تأثیر معناداری بر سطح اضطراب بیماران نسبت به گروه کنترل دارد [26]. همچنین در مطالعات باقری نظامی و شهسواری اثر قابل‌توجه ماساژ بازتابی پا در کاهش سطح اضطراب به‌ترتیب در بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر، آنژیوگرافی شریان کرونر و برونکوسکوپی گزارش شد [16، 18] که با یافته‌های نتایج مطالعه حاضر همخوانی دارد. در تأیید این نتیجه، ریگی و هاساواری نیز در مطالعه خود گزارش می‌کنند که میزان اضطراب بیماران در گروه ماساژ بازتابی پا به شکل معنی‌داری کاهش یافته اما در گروه کنترل اختلاف معنی‌داری مشاهده نشده است [22، 27].
 در مقابل گونارسدوتیر و کاوه‌ای گزارش کردند ماساژ بازتابی پا تأثیر مهمی بر میزان اضطراب بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر و تهویه مکانیکی نداشته است [28، 29]. شاید در توجیه این موارد بتوان گفت باتوجه‌به حجم نمونه بسیار کم (9 بیمار) در مطالعه گونارسدوتیر، نتایج آن‌ها شاخص قابل‌اعتمادی برای اثربخشی ماساژ پا در بهبود سطح اضطراب بیماران تحت بای پس عروق کرونر نیست. در مطالعه کاوه‌ای نیز ماساژ بازتابی پا فقط 1 ساعت پس از پذیرش در بخش مراقبت‌های ویژه انجام شد، جایی که هنوز اثر داروهای بیهوشی و آرام‌بخش کاملاً از بین نرفته بود و مداخله قبل از هوشیاری بیمار انجام شد. در مطالعه کاوه‌ای، بیماران با گذشت زمان به هوش آمدند و پس ازهوشیاری کامل از روش جراحی و لوله‌گذاری خود آگاه شدند که به افزایش تدریجی سطح اضطراب آن‌ها منجر شد. بنابراین می‌توان گفت مطالعه حاضر نشان داد ماساژ بازتابی پا به احساس آرامش، کاهش استرس و اضطراب منجر شده است و می‌توان از این روش به‌عنوان یک مداخله پرستاری ایمن، مؤثر و مقرون‌به‌صرفه برای کاهش اضطراب بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر استفاده کرد.
یافته‌های مطالعه نشان داد میانگین فشار خون سیستولیک در گروه‌های ماساژ بازتابی پا و ماساژ سطحی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار کاهش یافت (0/05>P)، درحالی‌که در گروه کنترل تفاوت معنی‌داری نشان نداد. نتایج نشان‌دهنده میانگین تعدیل‌شده فشار خون سیستولیک گروه ماساژ بازتابی پا به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از گروه‌‌‌های کنترل و ماساژ سطحی پا است. در همین راستا عباس‌زاده و همکاران بیان می‌کنند ماساژ بازتابی پا تأثیر معناداری بر فشار خون سیستولیک بیماران نسبت به گروه کنترل دارد [26]. مک ویکار و مکرت نشان دادند ماساژ بازتابی پا باعث کاهش پارامترهای قلبی‌عروقی و فشار خون سیستولیک افراد سالم و بیماران مولتیپل اسکلروز می‌شود [30، 31]. همچنین کورهان گزارش کرد ماساژ بازتابی پا باعث کاهش فشار خون، میزان تنفس و نبض بیماران تحت تهویه مکانیکی شد [32]. نتایج این مطالعات با یافته‌های مطالعه حاضر مطابقت دارد. ازطرف‌دیگر، عبادی و رولینسون گزارش کردند ماساژ بازتابی پا، اثر ناچیزی بر روی پارامترهای فیزیولوژیکی بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر ، شاخص‌های قلبی و انطباق شریانی در افراد سالم و پارامترهای همودینامیک در بیماران با نارسایی مزمن قلب دارد [19، 20]. در مطالعه عبادی، ماساژ بازتابی پا تنها 1 ساعت پس از پذیرش در بخش مراقبت‌های ویژه، زمانی که بیماران هنوز تحت تأثیر اثرات داروهای بیهوشی و آرام‌بخش بودند، انجام شد، بنابراین نتایج حاصل از آن قابل‌اعتماد نیست. شاید علت تفاوت در نتایج مطالعه رولینسون، اندازه کم نمونه‌ها (12 بیمار) باشد که می‌تواند بر نتایج تأثیر بگذارد. بنابراین ماساژ بازتابی پا می‌تواند با کاهش فشار خون سیستولیک بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر باعث کاهش عوارض بیماران شود.
نتایج نشان داد میانگین فشار خون دیاستولیک در گروه ماساژ بازتابی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار کاهش یافته است (0/05>P)، در حالی‌که در گروه‌ ماساژ سطحی پا و کنترل تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد. در همین راستا عباس‌زاده و همکاران هم گزارش کردند ماساژ بازتابی پا تأثیر معناداری بر فشار خون دیاستولیک بیماران نسبت به گروه کنترل داشت [26]. اما پادیال در مطالعه خود به این نتیجه رسید ماساژ بازتابی پا می‌تواند باعث افزایش فشار خون افراد سالم شود [33]. یافته‌های مطالعه اسموکوک هم نشان داد فشار خون دیاستولیک در گروه ماساژ بازتابی پا به‌طور معناداری افزایش یافت [34]. همچنین خوش‌تراش در مطالعه خود با عنوان بررسی تأثیر ماساژ بازتابی پا بر درد و شاخص‌های فیزیولوژیک بعد از عمل سزارین، گزارش کرد فشار خون دیاستولیک، تغییر معنی‌داری نشان نداد [35]. 
مطالعه حاضر نشان داد میانگین میزان نبض در گروه‌ ماساژ بازتابی و سطحی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار کاهش یافته است، در حالی‌که در گروه کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. نتایج بیانگر آن است که میانگین تعدیل‌شده میزان نبض گروه ماساژ بازتابی پا به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از گروه‌‌‌های کنترل و ماساژ سطحی پا بود اما تفاوت آماری معنی‌داری بین میانگین تعدیل‌شده میزان نبض گروه‌های ماساژ سطحی پا و کنترل یافت نشد؛ اما در تضاد با نتایج مطالعه حاضر، عباس‌زاده و همکاران در مطالعه خود، گزارش کردند ماساژ بازتابی پا تأثیر معناداری بر میزان نبض بیماران نسبت به گروه کنترل نداشت [26]. همچنین، پادیال در مطالعه خود بیان کرد ماساژ بازتابی پا می‌تواند میزان نبض را در افراد سالم افزایش دهد [33]. خوش‌تراش نیز در مطالعه خود بیان می‌کند پس از ماساژ بازتابی پا پس از جراحی سزارین، تفاوت معنی‌داری در میانگین دو گروه آزمون و کنترل مشاهده نشد [35]. شاید استفاده از ابزارهای دقیق‌تر جهت پایش این متغیرها می‌توانست بر نتایج حاصل تأثیرگذار باشد. 
نتایج نشان داد میانگین میزان تنفس در گروه ماساژ بازتابی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار کاهش یافته است (0/05>P)، درحالی‌که در گروه‌های ماساژ سطحی پا و کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. نتایج بیانگر آن است که میانگین تعدیل‌شده تعداد تنفس گروه ماساژ بازتابی پا به‌صورتی معنی‌دار پایین‌تر از گروه‌‌‌های کنترل و ماساژ سطحی پا بود (به‌ترتیب 0/001>P و 0/003=P)، اما تفاوت آماری معنی‌داری بین میانگین تعدیل‌شده تعداد تنفس گروه‌های ماساژ سطحی پا و کنترل یافت نشد. در همین راستا در مطالعه وانگ که با عنوان ماساژ پا و دست به‌عنوان مداخله‌ای برای درد بعد از جراحی انجام شد، میانگین میزان نبض و میزان تنفس کاهش معناداری را نشان داد [36]، همچنین عباس‌زاده و همکاران گزارش کردند ماساژ بازتابی پا تأثیر معناداری بر میزان تنفس بیماران نسبت به گروه کنترل داشت [26]. باباتبار و همکاران هم گزارش کرد ماساژ بازتابی پا  موجب سیر کاهشی میزان نبض و میزان تنفس در گروه آزمون هنگام خروج  چست تیوب پس از جراحی قلب باز شد [37]. اما درمقابل، بزرگزاد و همکاران در مطالعه‌ای با عنوان تأثیر رفلکسولوژی بر شدت درد بعد از عمل جراحی عروق کرونر گزارش کرد که هیچ‌یک از شاخص‌های فیزیولوژیک در سه گروه تفاوت معناداری با هم نداشتند [38].
نتایج نشان داد میانگین اشباع اکسیژن شریانی در گروه ماساژ بازتابی پا  بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار افزایش یافت، درحالی‌که در گروه‌ ماساژ سطحی پا و کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. عباس‌زاده و همکاران در مطالعه خود گزارش کردند ماساژ بازتابی پا تأثیر معناداری بر میانگین اشباع اکسیژن شریانی بیماران نسبت به گروه کنترل داشت (0/05>P) [26] اما در مطالعه باباتبار و همکاران گزارش شد ماساژ بازتابی پا در گروه آزمون هنگام خروج چست تیوب باعث شد اشباع اکسیژن شریانی در گروه آزمایش و گروه کنترل در زمان‌های مختلف انجام مداخله (بلافاصله، 5 دقیقه، 10 دقیقه و 15 دقیقه بعد) با هم تفاوت معنی‌داری نداشته باشند [37]. 

نتیجه‌گیری
میانگین نمره اضطراب در گروه ماساژ بازتابی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌داری کاهش یافته است، درحالی‌که در گروه کنترل تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد. به نظر می‌رسد ماساژ بازتابی و سطحی پا در بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر موجب کاهش اضطراب می‌شود. میانگین فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک، میزان نبض، میزان تنفس و اشباع اکسیژن شریانی در گروه ماساژ بازتابی پا بعد از مداخله به‌صورتی معنی‌دار کاهش یافت و در بیماران تحت عمل جراحی عروق کرونر موجب بهبود وضعیت شاخص‌های فیزیولوژیک شد؛ بنابراین به‌کارگیری صحیح ماساژ بازتابی پا به‌عنوان روشی در دسترس و ارزان، با ارائه مراقبت بهتر و تسریع روند بهبودی پس از عمل جراحی عروق کرونر می‌تواند در کاهش مدت بستری و هزینه‌های درمان مؤثر باشد. به نظر می‌رسد استفاده از تکنیک‌های مختلف می‌تواند نتایج متفاوتی به‌همراه داشته باشد. نتایج نشان می‌دهد عوامل و شرایط متفاوت زیادی می‌توانند بر نتایج بازتاب شناسی تأثیر بگذارند، اما باتوجه‌به اثرات بالینی و غیربالینی ماساژ بازتابی پا و وجود محدودیت‌ها در مطالعه، توصیه می‌شود نتایج مطالعه با احتیاط مورد توجه قرار گیرد و تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام شود.
 از محدودیت‌های پژوهش این بود که عوامل دیگری مانند سن، جنسیت، شدت بیماری و نوع داروهای مصرفی ممکن است بر نتایج تأثیرگذار باشند که پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده مورد بررسی قرار گیرند.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش
انجام مطالعه حاضر در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی گیلان با کد اخلاقی (IR.GUMS.REC.1399.041) و همچنین مرکز ثبت کارآزمایی بالینی ایران با کد (IRCT20080825001083N10) تأیید و تصویب شده است.  کلیه بیماران تحت مطالعه از هدف مطالعه و داوطلبانه بودن شرکت خود مطلع شدند. پس از پایان مداخله، ماساژ بازتابی پا به همراهان بیماران گروه های پلاسبو و کنترل آموزش داده شد.

حامی مالی
این مقاله حاصل پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد مهری شهیدی در گروه آموزشی پرستاری داخلی جراحی دانشکده پرستاری و مامایی رشت  دانشگاه علوم پزشکی گیلان است و توسط معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان حمایت شده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: مجید پورشیخیان و محمدتقی مقدم‌نیا؛ روش‌شناسی و تحلیل: سامان معروفی‌زاده، اعتبارسنجی: سامان معروفی‌زاده و مهری شهیدی؛ تحقیق و بررسی: مهری شهیدی؛ منابع: مهری شهیدی و نگار پوروخشوری؛ نگارش پیش‌نویس و مدیریت پروژه: مجید پورشیخیان؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: نگار پوروخشوری؛ نظارت: محمدتقی مقدم‌نیا و مجید پورشیخیان.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
پژوهشگران از بیمارانی که در این مطالعه حضور داشتند تشکر می‌کنند.



 
References
  1. Göktuna G, Dağcan N, Arslan GG. The effect of hand reflexology massage on pain and anxiety after coronary artery bypass graft surgery: A double-blind, randomized, placebo-controlled trial. The Journal of Cardiovascular Nursing. 2025; 40(2):E57-64. [DOI:10.1097/JCN.0000000000001033] [PMID]
  2. Miller CL, Kocher M, Koweek LH, Zwischenberger BA. Use of computed tomography (CT) for preoperative planning in patients undergoing coronary artery bypass grafting (CABG). Journal of Cardiac Surgery. 2022; 37(12):4150-7. [DOI:10.1111/jocs.17000] [PMID]
  3. Bachar BJ, Manna B. Coronary artery bypass graft. Treasure Island: StatPearls Publishing; 2024. [Link]
  4. Thakare VS, Sontakke NG, Wasnik P Sr, Kanyal D. Recent advances in coronary artery bypass grafting techniques and outcomes: A narrative review. Cureus. 2023; 15(9):e45511. [PMID]
  5. Kotoku N, Serruys PW, Kageyama S, Garg S, Masuda S, Ninomiya K, et al. CCTA-based cabg syntax score: A tool to evaluate completeness of coronary segment revascularization after bypass surgery. The International Journal of Cardiovascular Imaging. 2023; 39(12):2531-43. [DOI:10.1007/s10554-023-02978-9] [PMID] [PMCID]
  6. Wu L, Yao Y. Exploring the effect of music therapy as intervention to reduce anxiety pre- and post-operatively in CABG surgery: A quantitative systematic review. Nursing Open. 2023; 10(12):7544-65. [DOI:10.1002/nop2.2024] [PMID] [PMCID]
  7. Chandrababu R, Ramesh J, Jagadeesh NS, Guo P, Reddy GG, Hayter M. Effects of yoga on anxiety, pain, inflammatory and stress biomarkers in patients undergoing cardiac surgery: A systematic review and meta-analysis. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2023; 53:101798. [DOI:10.1016/j.ctcp.2023.101798] [PMID]
  8. Nargiz Koşucu S, Şelimen D. Effects of music and preoperative education on coronary artery bypass graft surgery patients' anxiety. Journal of Perianesthesia Nursing. 2022; 37(6):807-14. [DOI:10.1016/j.jopan.2021.12.002] [PMID]
  9. Göktuna G, Arslan GG. Effect of foot reflexology massage on sleep, anxiety and quality of life in hemodialysis patients: A single-blind, randomized, placebo-controlled trial. Explore. 2024; 20(6):103061. [DOI:10.1016/j.explore.2024.103061] [PMID]
  10. Kabuk A, Şendir M, Filinte G. The effect of reflexology massage and passive music therapy intervention before burn dressing on pain, anxiety level and sleep quality. Burns. 2022; 48(7):1743-52. [DOI:10.1016/j.burns.2021.10.012] [PMID]
  11. Shahroudi P, Chehrzad M, Ghanbari A, Pourghane P, Naderi-nabi B, Mohammadi M, et al. The effect of foot reflexology massage on pain during vaccine injection in infants referred to Rasht Comprehensive Health Center: A randomized clinical trial. Journal of Pediatric Perspectives. 2023; 11(2):17366-73. [Link]
  12. Imani F, Nasiri E, Akbari H, Safdari M. [The effect of foot reflexology massage on overt anxiety and physiological parameters of patients undergoing tibia plaque surgery (Persian)]. Journal of Hayat. 2022; 28(2):148-60. [Link]
  13. Alinia-Najjar R, Bagheri-Nesami M, Shorofi SA, Mousavinasab SN, Saatchi K. The effect of foot reflexology massage on burn-specific pain anxiety and sleep quality and quantity of patients hospitalized in the burn intensive care unit (ICU). Burns. 2020; 46(8):1942-51. [DOI:10.1016/j.burns.2020.04.035] [PMID]
  14. Whatley J, Perkins J, Samuel C. 'Reflexology: Exploring the mechanism of action'. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2022; 48:101606. [DOI:10.1016/j.ctcp.2022.101606] [PMID]
  15. Candy B, Armstrong M, Flemming K, Kupeli N, Stone P, Vickerstaff V, et al. The effectiveness of aromatherapy, massage and reflexology in people with palliative care needs: A systematic review. Palliative Medicine. 2020; 34(2):179-94. [DOI:10.1177/0269216319884198] [PMID] [PMCID]
  16. Bagheri-Nesami M, Shorofi SA, Zargar N, Sohrabi M, Gholipour-Baradari A, Khalilian A. The effects of foot reflexology massage on anxiety in patients following coronary artery bypass graft surgery: A randomized controlled trial. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2014; 20(1):42-7. [DOI:10.1016/j.ctcp.2013.10.006] [PMID]
  17. Molavi Vardanjani M, Masoudi Alavi N, Razavi NS, Aghajani M, Azizi-Fini E, Vaghefi SM. A randomized-controlled trial examining the effects of reflexology on anxiety of patients undergoing coronary angiography. Nursing and Midwifery Studies. 2013; 2(3):3-9. [DOI:10.5812/nms.12167] [PMID] [PMCID]
  18. Shahsavari H, Abad MEE, Yekaninejad MS. The effects of foot reflexology on anxiety and physiological parameters among candidates for bronchoscopy: A randomized controlled trial. European Journal of Integrative Medicine. 2017; 12:177-81. [DOI:10.1016/j.eujim.2017.05.008]
  19. Ebadi A, Kavei P, Moradian ST, Saeid Y. The effect of foot reflexology on physiologic parameters and mechanical ventilation weaning time in patients undergoing open-heart surgery: A clinical trial study. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2015; 21(3):188-92. [DOI:10.1016/j.ctcp.2015.07.001] [PMID]
  20. Rollinson K, Jones J, Scott N, Megson IL, Leslie SJ. The acute (immediate) effects of reflexology on arterial compliance in healthy volunteers: A randomised study. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2016; 22:16-20. [DOI:10.1016/j.ctcp.2015.11.001] [PMID]
  21. Jones J, Thomson P, Lauder W, Howie K, Leslie SJ. Reflexology has no immediate haemodynamic effect in patients with chronic heart failure: A double blind randomised controlled trial. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2013; 19(3):133-8. [DOI:10.1016/j.ctcp.2013.03.004] [PMID]
  22. Rigi F, Feizi A, Amirian Z, Naseri M. [The effect of foot reflexology massage on physiological parameters in patients undergoing coronary artery bypass (Persian)]. Complementary Medicine Journal of faculty of Nursing & Midwifery. 2014; 4(3):865-75. [Link]
  23. Budak Ertürk E, Karadağ M. Foot reflexology for pain and anxiety associated with chest tube removal in patients after coronary artery bypass graft: A randomized controlled trial. Alternative Therapies Health Medicine. 2024; 31(1):15-21. [Link]
  24. Dammen T, Tunheim K, Munkhaugen J, Klungsøyr O, Papageorgiou C. Attention training technique delivered in groups as treatment for anxiety and depression in patients with coronary heart disease: study protocol for a waiting-list randomized controlled trial. Frontiers in Psychology. 2023; 14:1226539. [DOI:10.3389/fpsyg.2023.1226539] [PMID]
  25. Marteau TM, Bekker H. The development of a six-item short-form of the state scale of the Spielberger state-trait anxiety inventory (STAI). The British Journal of Clinical Psychology. 1992; 31(3):301-6. [DOI:10.1111/j.2044-8260.1992.tb00997.x] [PMID]
  26. Abbaszadeh Y, Allahbakhshian A, Seyyedrasooli A, Sarbakhsh P, Goljarian S, Safaei N. Effects of foot reflexology on anxiety and physiological parameters in patients undergoing coronary artery bypass graft surgery: A clinical trial. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2018; 31:220-8. [DOI:10.1016/j.ctcp.2018.02.018] [PMID]
  27. Hasavari F, Paryad E, Khorsandfard M, Kazemnejad Leili E. [The effect of foot reflexive massage on anxiety in patients undergoing coronary angiography (Persian)]. Complementary Medicine Journal of faculty of Nursing & Midwifery. 2018; 7(4):2100-14. [Link]
  28. Kavei P, Ebadi A, Saeed Y, Moradian ST, Sedigh Rahimabadi M. [Effect of foot reflexology on anxiety and agitation in patients under mechanical ventilation after open heart surgery: A randomized clinical trial study (Persian)]. Journal of Clinical Nursing and Midwifery. 2015; 4(3):16-26. [Link]
  29. Gunnarsdottir TJ, Jonsdottir H. Does the experimental design capture the effects of complementary therapy? A study using reflexology for patients undergoing coronary artery bypass graft surgery. Journal of Clinical Nursing. 2007; 16(4):777-85. [DOI:10.1111/j.1365-2702.2006.01634.x] [PMID]
  30. McVicar AJ, Greenwood CR, Fewell F, D'Arcy V, Chandrasekharan S, Alldridge LC. Evaluation of anxiety, salivary cortisol and melatonin secretion following reflexology treatment: A pilot study in healthy individuals. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2007; 13(3):137-45. [DOI:10.1016/j.ctcp.2006.11.001] [PMID]
  31. Mackereth PA, Booth K, Hillier VF, Caress AL. Reflexology and progressive muscle relaxation training for people with multiple sclerosis: A crossover trial. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2009; 15(1):14-21. [DOI:10.1016/j.ctcp.2008.07.002] [PMID]
  32. Akin Korhan E, Khorshid L, Uyar M. Reflexology: its effects on physiological anxiety signs and sedation needs. Holistic Nursing Practice. 2014; 28(1):6-23. [DOI:10.1097/HNP.0000000000000007] [PMID]
  33. Padial ER, López NT, Bujaldón JL, Villanueva IE, del Paso GR. Cardiovascular effects of reflexology in healthy individuals: Evidence for a specific increase in blood pressure. Alternative Medicine Studies. 2012; 2(1):e4. [DOI:10.4081/ams.2012.e4]
  34. Somchock J. Effects of foot reflexology on reducing blood pressure in patients with hypertension [MA thesis]. Adelaide: Flinders University; 2006. [Link] 
  35. Khoshtarash M, Ghanbari A, Yegane MR, Kazemnejhad E, Rezasoltani P. [Effects of foot reflexology on pain and physiological parameters after cesarean section (Persian)]. Koomesh. 2012; 14(1):109-16. [Link]
  36. Wang HL, Keck JF. Foot and hand massage as an intervention for postoperative pain. Pain Management Nursing . 2004; 5(2):59-65.  [DOI:10.1016/j.pmn.2004.01.002] [PMID]
  37. Babatabar-darzi H, Babajani-Vafsi S, Mahmoudi H, Ebadi A, vahedianazimi A, Karimi L. [The effect of foot reflexology massage on patient’s physiological parameters during chest tube removal after open heart surgery: A double-blind three-group, randomized, controlled clinical trial study (Persian)]. Journal of Critical Care Nursing. 2019; 12(3):48-58. [Link]
  38. Sadeghi Shermeh M, Bozorgzad P, Ghafourian AR, Ebadi A, Razmjuee N, Afzali M. [Effect of foot reflexology on sternotomy pain after CABG surgery (Persian)]. Journal of Critical Care Nursing. 2009; 2(2) 51-4. [Link]
نوع مطالعه: پژوهشی | موضوع مقاله: توانبخشی قلبی
دریافت: 1403/6/18 | پذیرش: 1404/2/15 | انتشار: 1404/7/21
ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA
ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به فصلنامه آرشیو توانبخشی می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2025 CC BY-NC 4.0 | Archives of Rehabilitation

Designed & Developed by : Yektaweb