مقدمه
اختلالات طیف اُتیسم از شایعترین اختلالات رشدی است که مرکز کنترل و پیشگیری بیماریهای آمریکا شیوع آن را یک در هر 68 نفر گزارش کرده است [1]. معیارهای تشخیصی این دسته از اختلالات دو دسته کلی علائم شامل نقص در ارتباطات و تعاملات اجتماعی و الگوهای محدود، تکراری و کلیشهای در رفتار، علایق و فعالیتهاست [2]. علاوه بر این دو دسته کلی علائم، این افراد مشکل در پردازش حسی، نقایص ادراکیشناختی، آپراکسی و مشکلات حرکتی، مشکلات کلامی، مشکل در انجام فعالیتهای روزمره زندگی و بازی، نقص توجه و مشکلات رفتاری را تجربه میکنند [3-6].
این مشکلات میتواند بر تعداد، نوع و کیفیت فعالیتهای خانوادهها تأثیرگذار باشد و والدین کودکان مبتلا به اُتیسم محدودیت در کارها را گزارش کردهاند [7-9]. همچنین نیازها و مشکلات کودک بر انتخاب و چگونگی مشارکت خانوادهها در فعالیتها تأثیرگذار است و روالهای رایج روزمره خانواده را تحت تأثیر قرار میدهد [10].
روالهای رایج روزمره، الگوهای تثبیتشده و منظمی از کارها و فعالیتها هستند که ساختار و ثبات را برای زندگی روزمره فراهم میکنند؛ چارچوبی برای شکلدهی و معنابخشیدن به زندگی روزمره هستند و میتوانند بر سلامت تأثیرگذار باشند و آن را ارتقا یا کاهش دهند [11 ،10]. روالهای رایج روزمره همچنین وسیلهای برای تسهیل ارتباطات خانوادگی است [7]. زمان باهمبودن اعضای خانواده و روالهایی که در آن شرکت میکنند شاخص مطلوبی به منظور بررسی یکپارچگی و ثبات خانواده است [12].
روالها پایهای محکم را برای حمایت بینفردی در خانواده فراهم میکنند. روالهای رایج روزمره خانواده شامل کارهایی چون آمادهشدن برای رفتن به محل کار یا مدرسه، زمان غذاخوردن و زمان خواب است [13]. این روالها بهویژه در سالهای اولیه زندگی فرصتیهایی را برای شرکت در فعالیتهای دونفره و گروهی فراهم میکنند و بر رشد کودک تأثیرگذار است و میتواند بر رشد زبان، ایجاد مهارتهای اجتماعی و دستیابی به مهارتهای تحصیلی در آینده تأثیرگذار باشد [14].
ماهیت ناتوانکننده اُتیسم و مشکلات متعددی که در اثر ابتلا به این اختلال در فرد ایجاد میشود موجب میشود تا خانوادهها در ایجاد و توسعه روالهای کارآمد و معنادار با مشکل روبهرو باشند و به دنبال آن یکپارچگی و همبستگی خانواده از بین میرود و دچار آشفتگی میشود. درواقع خانوادهها فعالیتهایشان را صرفاً حول کودک مبتلا به اُتیسم خود برنامهریزی میکنند [15، 16].
به منظور بررسی روالهای رایج روزمره خانوادهها در این کودکان نیاز به ابزاری مناسب است. در مطالعات انجامشده از روشهایی از جمله مصاحبه، چکلیست، مشاهده مستقیم و پرسشنامه به منظور بررسی روالهای رایج روزمره خانوادهها استفاده شده است. با این حال، استفاده از مصاحبه در مطالعات دشوار است و اغلب اطلاعات کمی درباره چگونگی خلاصهکردن و کدبندی دادههای مصاحبهها وجود دارد. چک لیست یک شیوه مفید برای تعیین فراوانی روالهاست، اما انتخاب خانواده را با ارائه مجموعه خاصی از فعالیتها محدود میکند [17]. درباره پرسشنامههای استفادهشده در مطالعات انجامشده در حیطه روالهای رایج روزمره خانوادهها میتوان به دو پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده و پرسشنامه روالهای رایج روزمره خانواده اشاره کرد.
پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده که نسخه ارتقایافته پرسشنامه روالهای رایج روزمره خانواده است، پرسشنامهای نسبتاً مختصر است که بهراحتی پاسخدهنده تکمیلش میکند و روالهای رایج روزمره که خانوادهها در آن شرکت میکنند و نیز فراوانی آنها را اندازهگیری میکند [18-20]. از این پرسشنامه برای بررسی تطبیقپذیری در خانوادههای کودکان مبتلا به اُتیسم، تأخیر رشدی، بیشفعالی، کمشنوایی و دیابت استفاده شده است [12، 18، 21-23]. همچنین این پرسشنامه علاوه بر زبان انگلیسی به زبانهای آفریقایی [18]، هندی [24] و مالزیایی [25] نیز ترجمه شده است [18، 24، 25]. در مطالعه حاضر به بررسی روایی و اعتبار پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده در خانوادههای کودکان مبتلا به اُتیسم ایرانی پرداخته شده است.
روش بررسی
مطالعه حاضر مطالعهای غیرتجربی و روششناختی است که روایی و پایایی پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره در خانوادههای کودکان مبتلا به اُتیسم را بررسی میکند. جامعه آماری این مطالعه، والدین کودکان مبتلا به اُتیسم شهر تهران در سال 1396 بودند که از این بین 100 نفر از والدین کودکان مبتلا به اُتیسم مراجعهکننده به مراکز اُتیسم و کلینیکهای خصوصی شهر تهران به روش نمونهگیری دردسترس و با شرط داشتن معیارهای ورود وارد مطالعه شدند. معیارهای ورود شامل رضایت والدین برای شرکت در مطالعه، تشخیص اُتیسم برای کودک از سوی روانپزشک کودکان بر اساس معیارهای DSM-V (بر اساس مقیاس تشخیص اختلال طیف اُتیسم)، قرارداشتن کودک در دامنه سنی 3 تا 11 سال و نداشتن نابینایی، ناشنوایی، صرع و معلولیتهای دیگر در کودک بود. همچنین در صورت تمایلنداشتن آزمودنیها به همکاری و پاسخگویی ناکامل به سؤالات پرسشنامهها آزمودنیها از مطالعه خارج میشدند.
جمعآوری دادهها با استفاده از دو پرسشنامه اطلاعات جمعیتشناختی و پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده که والدین تکمیلش میکردند انجام شد. پرسشنامه اطلاعات جمعیتشناختی را محقق طراحی کرد و شامل این موارد بود: جنسیت کودک، سن کودک و سطح اُتیسم.
پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده را مک کوبین و تامپسون به منظور ارزیابی روالهای رایج روزمره و فعالیتهایی که خانواده انجام میدهد طراحی کردهاند. این ابزار شامل 32 آیتم به صورت لیکرت چهارنمرهای است (0=نادرست، 1=نسبتاً نادرست، 2=نسبتاً درست، 3=درست) و 8 خردهمقیاس باهمبودن والدین و فرزندان، باهمبودن زوجین، روالهای رایج روزمره کودک، باهمبودن در وعدههای غذایی، زمان باهمبودن خانواده، روالهای رایج روزمره مربوط به کارهای خانه، روالهای رایج روزمره مربوط به بستگان و روالهای رایج روزمره مربوط به مدیریت خانواده است.
از جمع نمرات خام خردهمقیاسها نمره کل پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده به دست میآید. در مطالعه اصلی، پایایی این ابزار از روش آلفای کرونباخ 88/0 گزارش شده است [26 ،20]. پس از گرفتن اجازه طراح پرسشنامه برای ترجمه و بررسی ویژگیهای روانسنجی، پرسشنامه بر اساس پروتکل پروژه بینالمللی ابزار کیفیت زندگی ترجمه شد که شامل مراحل ترجمه، سنجش کیفیت ترجمه، ترجمه رو به عقب، مقایسه نسخه انگلیسی با نسخه فارسی از سوی طراح اصلی پرسشنامه است. به منظور بررسی روایی محتوایی از نظرات 10 نفر متخصص کاردرمانی با درجه کارشناسیارشد و بالاتر و حداقل 3 سال سابقه کار با کودکان مبتلا به اُتیسم استفاده شد. به منظور بررسی کیفی روایی ظاهری از نظرات دو نفر متخصص کاردرمانی مسلط به زبان انگلیسی و واژههای تخصصی استفاده شد و آنها نسخه نهایی فارسی را از نظر مطلوببودن عبارات به لحاظ وضوح و کاربرد زبان مشترک بررسی کردند.
همچنین، برای دریافت نظرات گروه هدف، مصاحبهای با 10 نفر از والدین برای یافتن دشواری در درک عبارات و کلمات، تناسب و ارتباط مطلوب آیتمها، احتمال وجود ابهام و برداشتهای نارسا از عبارات یا وجود نارسایی در معانی کلمات انجام شد. برای بررسی کمی روایی ظاهری نیز از نظرات 10 نفر والدین کودکان مبتلا به اُتیسم استفاده شد [27].
در مرحله بعدی آزمونی مقدماتی انجام شد و پرسشنامه را 10 نفر از والدین کودکان مبتلا به اُتیسم که مشابه گروه هدف بودند تکمیل کردند تا مدتزمان مناسب برای تکمیل پرسشنامه و تطابقات احتمالی لازم مشخص شود. سپس 100 نفر از والدین کودکان مبتلا به اُتیسم 3 تا 11سال مراجعهکننده به مراکز اُتیسم و کلینیکهای خصوصی شهر تهران با داشتن رضایت وارد مطالعه شدند. این حجم نمونه بر اساس مطالعه مقدماتی و با فرمول زیر تعیین شد.
ابتدا رضایت والدین گرفته شد و سپس توضیحات لازم در ارتباط با مطالعه حاضر و نحوه تکمیل پرسشنامه به شرکتکنندگان داده شد. سپس پرسشنامه اطلاعات جمعیتشناختی و پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده برای تکمیل در اختیار آنها قرار گرفت. همچنین به منظور تعیین پایایی در دفعات آزمون پس از 2 هفته 33 نفر از والدین کودکان مبتلا به اُتیسم مجدداً پرسشنامه را تکمیل کردند.
به منظور بررسی کمی روایی ظاهری نمرات تأثیر آیتمها محاسبه شد. برای بررسی روایی محتوا از شاخصهای ضریب نسبی روایی محتوا و شاخص روایی محتوا و به منظور بررسی پایایی پرسشنامه در طی زمان از شاخصهای ضریب همبستگی درونردهای و خطای استاندارد اندازهگیری و برای بررسی همسانی درونی کل پرسشنامه و خردهمقیاسهای آن از آلفای کرونباخ استفاده شد.
یافتهها
در این مطالعه 100 کودک مبتلا به اُتیسم 3 تا 10 سال (میانگین=19/5، انحراف معیار=71/1) شرکت داشتند که اطلاعات جمعیتشناختی آنها در جدول شماره 1 ارائه شده است. روایی ظاهری به دو صورت کمی و کیفی بررسی شد. به منظور بررسی کیفی روایی ظاهری از نظرات دو نفر متخصص کاردرمانی مسلط به زبان انگلیسی و واژههای تخصصی استفاده شد. این متخصصان نسخه نهایی فارسی را از نظر مطلوببودن عبارات به لحاظ وضوح و کاربرد زبان مشترک بررسی و تأیید کردند. برای بررسی کمی روایی ظاهری نیز از نظرات 10 نفر والدین کودکان مبتلا به اُتیسم استفاده و نمرات تأثیر آیتمها محاسبه شد (جدول شماره 2).
به منظور بررسی روایی محتوایی از 10 نفر متخصص کاردرمانی با درجه کارشناسیارشد و بالاتر و حداقل 3 سال سابقه کار با کودکان مبتلا به اُتیسم خواسته شد تا درباره هریک از آیتمهای ابزار به سه طیف شامل ضروری است، مفید است اما ضروری نیست و ضرورتی ندارد پاسخ دهند. در مرحله بعدی از این نظرات برای محاسبه شاخص نسبت روایی محتوا استفاده شد. مقدار نسبت روایی محتوا برای هریک از آیتمهای پرسشنامه مقادیری بین 8/0 تا 1 و برای کل پرسشنامه 87/0 به دست آمد (جدول شماره 2). برای محاسبه شاخص روایی محتوا از متخصصان خواسته شد تا به هر آیتم ابزار درباره سه معیار مربوط یا اختصاصیبودن، سادگی و روانبودن و وضوح یا شفافبودن، بر اساس طیف لیکرتی چهارقسمتی اظهار نظر کنند. جدول شماره 2 نتایج حاصل از محاسبه شاخص روایی محتوا را نشان میدهد.
در مرحله آزمون مقدماتی که پرسشنامه را 10 نفر از والدین کودکان مبتلا به اُتیسم تکمیل کردند، مدتزمان مناسب برای تکمیل پرسشنامه 15 تا 20 دقیقه برآورد شد. همچنین شرکتکنندگان آیتمهای پرسشنامه را گویا و قابلفهم ارزیابی کردند.
برای بررسی ثبات درونی کل پرسشنامه و خردهمقیاسهای آن آلفای کرونباخ محاسبه شد (جدول شماره 3). کمترین مقدار آلفای کرونباخ مربوط به خردهمقیاس روالهای رایج روزمره کودک (70/0) و بیشترین میزان آن مربوط به خردهمقیاس روالهای رایج روزمره مربوط به بستگان (86/0) بود و آلفای کرونباخ برای کل ابزار 88/0 به دست آمد. به منظور بررسی پایایی پرسشنامه در طی زمان شاخصهای ضریب همبستگی درونردهای با فاصله اطمینان 95/0 و خطای استاندارد اندازهگیری محاسبه شد (جدول شماره 3). مقادیر خطای استاندارد اندازهگیری برای خردهمقیاسها بین 86/0 تا 94/0 به دست آمد.
بحث
در فرایند ترجمه به عنوان یکی از مهمترین مراحل بررسی روایی و پایایی ابزارهای اندازهگیری همواره سعی بر آن است انتخاب و کاربرد واژهها، عبارات و جملات تا حد امکان واضح و مأنوس باشد و از بهکاربردن عبارات و جملات نامأنوس و با معانی متعدد خودداری شود. وجود یک متن و ترجمه روان و واضح باعث خواهد شد فرایند روایی و پایایی ابزار به نحو مطلوبی آغاز شود و به سرانجام برسد [28]. در این پژوهش از پروتکل سازمان بهداشت جهانی برای ترجمه و معادلسازی استفاده شد. نتایج حاصل نشاندهنده آن است که روند در پیش گرفتهشده برای فارسیسازی شامل ترجمه، ترجمه معکوس و ارزیابی متخصصان روندی مطلوب بوده است که محصول آن ابزاری با کلمات، عبارات و جملات صحیح، واضح و شفاف بوده است.
پس از تهیه نسخه فارسی نهایی پرسشنامه، روایی ابزار بررسی شد. تعیینکنندهترین مسئله در ساختن آزمون، روایی آن است. آزمون در صورتی روایی دارد که آنچه را مد نظر است بهدقت اندازهگیری کند [29]. در این پژوهش از میان انواع مختلف روشهای بررسی روایی، روایی صوری و روایی محتوا بررسی و ارزیابی شد. چه در ابزارهای برگردان از زبانهای دیگر و چه در ابزارهای محققساخته، پس از تهیه نسخه نهایی فارسی پرسشنامه، در ابتدا روایی ظاهری بررسی میشود تا در صورت نیاز به تغییر پرسشنامه کل اعتبار پرسشنامه دستخوش تغییر نشود [29]. با توجه به تأیید متخصصان و نمرات تأثیر که برای همه آیتمها بیش از 5/1 بود تمامی سؤالات در پرسشنامه حفظ شدند [27].
نتایج حاصل از تحلیل اطلاعات به منظور بررسی روایی محتوا نشاندهنده آن بود که مقدار ضریب نسبی روایی محتوا برای هریک از آیتمهای پرسشنامه مقادیری بین 8/0 تا 1 و برای کل پرسشنامه 87/0 است. طبق نظر لاوشه در حالتی که تعداد ارزیابان 10 نفر باشد، مقادیر ضریب نسبی روایی محتوای بیش از 62/0 قابل قبول و مطلوب است [27]. مقدار شاخص روایی محتوای 78/0 و بیشتر برای آیتمهای پرسشنامه قابل قبول و مطلوب است. همچنین هنگامی که برای محاسبه شاخص روایی محتوای کل پرسشنامه از روش میانگینگیری استفاده میشود مقدار 90/0 و بالاتر قابل قبول در نظر گرفته میشود [27].
پایایی شاخصی برای ارزشیابی آزمونها و پرسشنامهها اعم از آزمونهای غربالگری و تشخیصی و پرسشنامههای تحقیقاتی است. مقادیر ضریب همبستگی درونردهای برای خردهمقیاسها بین 86/0 تا 94/0 به دست آمد. همچنین برای نمره کل مقدار ضریب همبستگی درونردهای 96/0 به دست آمد. آلفای کرونباخ نیز به عنوان رایجترین روش ضریب پایایی محاسبه شد. کمترین مقدار آلفای کرونباخ مربوط به خردهمقیاس روالهای رایج روزمره کودک و بیشترین میزان آن مربوط به خردهمقیاس روالهای رایج روزمره مربوط به بستگان بود و آلفای کرونباخ برای کل ابزار 88/0 به دست آمد. همبستگی درونی بین 70/0 تا 90/0 مناسب در نظر گرفته میشود و بیانگر همبستگی درونی مناسب ابزار اندازهگیری است [30].
نتایج مطالعه حاضر با نتایج مطالعات گذشته که مقدار آلفای کرونباخ را بین 75/0 تا 88/0 گزارش کردهاند همسو است. گریف و همکاران در مطالعه خود روی 34 خانواده کودکان مبتلا به اُتیسم میزان آلفای کرونباخ را برای پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده 77/0 گزارش کردند. در این مطالعه خردهمقیاس روالهای رایج روزمره کودک کمترین مقدار آلفای کرونباخ را به خود اختصاص داد که همسو با نتایج مطالعه حاضر است [18]. همچنین در مطالعهای دیگر که از این پرسشنامه به منظور بررسی 40 خانواده کودکان مبتلا به ناتوانیهای رشدی استفاده شد میزان آلفای کرونباخ برای نمره کل 85/0 گزارش شد [21].
براون و همکاران در بررسی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجهبیشفعالی میزان آلفای کرونباخ برای نمره کل پرسشنامه را 87/0 گزارش کردند [22]. همچنین در مطالعه آهلرت و همکاران به منظور بررسی عوامل مؤثر بر تابآوری خانوادههای کودکان ناشنوا که 54 نفر در آن شرکت داشتند میزان آلفای کرونباخ برای نمره کل پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده 87/0 گزارش شد [23]. در بررسی تطبیقپذیری خانوادههایی که یکی از والدین افسردگی داشت آلفای کرونباخ برای نمره کل 75/0 گزارش شد. همچنین در این مطالعه خردهمقیاس روالهای رایج روزمره مربوط به بستگان بیشترین میزان آلفای کرونباخ را به خود اختصاص داد که همسو با نتایج مطالعه حاضر است [31].
نتیجهگیری
نسخه فارسی پرسشنامه زمان و روالهای رایج روزمره خانواده روایی و پایایی مطلوبی دارد و با توجه به اینکه آزمون مشابهی به زبان فارسی برای ارزیابی روالهای روزمره خانواده وجود ندارد، این آزمون میتواند نیازهای پژوهشی و بالینی را با اطمینان زیادی برطرف کند.
مهمترین محدودیت پژوهش حاضر همکارینکردن برخی مراکز توانبخشی اُتیسم سازمان بهزیستی بود که با وجود ارائه معرفینامه از همکاری سرباز زدند، پیششرطهایی مغایر با اخلاق پژوهش مطرح کردند یا حداقل همکاری را داشتند. همچنین به دلیل دسترسینداشتن به ابزارهای مشابه در کشور امکان بررسی روایی همزمان وجود نداشت. به علت تنوع سبک زندگی در مناطق مختلف کشور بررسی و مقایسه روایی محتوایی در مناطق و قومیتهای مختلف پیشنهاد میشود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
اصول اخلاقی پژوهش برای این مطالعه به تصویب کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی رسیده است و این مطالعه کد اخلاق به شماره 1396/31 IR.USWR.REC دارد.
حامی مالی
مقاله حاضر از پایاننامه کارشناسیارشد احسان جمشیدیان از گروه کاردرمانی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی این مقاله استخراج شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی: احسان جمشیدیان ، هوشنگ میرزایی؛ تحقیق و بررسی: احسان جمشیدیان ، هوشنگ میرزایی، سمانه حسینزاده؛ نظارت و اعتبارسنجی: سیدعلی حسینی، مریم فرزاد؛ نهاییسازی نوشته: احسان جمشیدیان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
References
Baio J. Developmental disabilities monitoring network surveillance year 2010 principal investigators Centers for Disease Control and prevention (CDC). Prevalence of autism spectrum disorder among children aged 8 years-Autism and developmental disabilities monitoring network, 11 sites, United States, 2010. MMWR Surveill Summaries. 2014; 63(2):1-21. [PMID]
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5®). Washington: American Psychiatric Publication; 2013. [DOI:10.1176/appi.books.9780890425596]
Cosbey J, Johnston SS, Dunn ML. Sensory processing disorders and social participation. American Journal of Occupational Therapy. 2010; 64(3):462-73. [DOI:10.5014/ajot.2010.09076] [PMID]
Shiri V, Hosseini SA, Pishyareh E, Nejati V, Biglarian A. [Study the relationship of executive functions with behavioral symptoms in children with high-functioning autism (Persian)]. Archives of Rehabilitation. 2015; 16(3):208-17.
Bahramkhani M, Darvishi N, Keshavarz Z, Dadkhah A. [The camparison of executive functions in normal and autistic children, considering mathematics and reading abilities (Persian)]. Journal of Rehabilitation. 2013; 13(Special Issue):128-35.
Davarinia A, Yarmohammadian A, Ghamarani A. The comparave study of gross and fine motor skills and body balance in children with intellectual disability, ausm and learning disorder with normal children. Archives of Rehabilitation. 2015; 16(1): 66-75.
Bagby MS, Dickie VA, Baranek GT. How sensory experiences of children with and without autism affect family occupations. American Journal of Occupational Therapy. 2012; 66(1):78-86. [DOI:10.5014/ajot.2012.000604] [PMID]
Schaaf RC, Toth-Cohen S, Johnson SL, Outten G, Benevides TW. The everyday routines of families of children with autism: Examining the impact of sensory processing difficulties on the family. Autism. 2011; 15(3):373-89. [DOI:10.1177/1362361310386505] [PMID]
Mohammadpour M, Rassafiani M, Ahmadi KM, Behnia F, Haghgoo HA, Biglarian A. [Comparing the time-use of mothers with autistic children with that of mothers with healthy ones (Persian)]. Journal of Research in Rehabilitation Sciences. 2014; 10(1):182-92.
Amini DA, Kannenberg K, Bodison S, Chang P, Colaianni D, Goodrich B, et al. Occupational therapy practice framework: Domain & process 3rd edition. American Journal of Occupational Therapy. 2014; 68(Supple 1):S1-S48. [DOI:10.5014/ajot.2014.682006]
Boyd BA, McCarty CH, Sethi C. Families of children with autism: A synthesis of family routines literature. Journal of Occupational Science. 2014; 21(3):322-33. [DOI:10.1080/14427591.2014.908816]
Brown O, Fouche P, Coetzee M. Bouncing forward: Families living with a type I diabetic child. South African Family Practice. 2010; 52(6):536-41. [DOI:10.1080/20786204.2010.10874044]
Rodger S, Umaibalan V. The routines and rituals of families of typically developing children compared with families of children with autism spectrum disorder: An exploratory study. British Journal of Occupational Therapy. 2011; 74(1):20-6. [DOI:10.4276/030802211X12947686093567]
Spagnola M, Fiese BH. Family routines and rituals: A context for development in the lives of young children. Infants & Young Children. 2007; 20(4):284-99. [DOI:10.1097/01.IYC.0000290352.32170.5a]
Behnia F, Rassafiani M, Nakhai S, Mohammadpour M, Ahmadi KM. Time use of mothers of children with an autism spectrum disorder: A comparative study. Iranian Rehabilitation Journal. 2017; 15(1):49-56. [DOI:10.18869/nrip.irj.15.1.49]
Hoogsteen L, Woodgate RL. Centering autism within the family: A qualitative approach to autism and the family. Journal of Pediatric Nursing. 2013; 28(2):135-40. [DOI:10.1016/j.pedn.2012.06.002] [PMID]
Fiese BH, Tomcho TJ, Douglas M, Josephs K, Poltrock S, Baker T. A review of 50 years of research on naturally occurring family routines and rituals: Cause for celebration? Journal of Family Psychology. 2002; 16(4):381-390. [DOI:10.1037/0893-3200.16.4.381] [PMID]
Greeff AP, Van der Walt KJ. Resilience in families with an autistic child. Education and Training in Autism and Developmental Disabilities. 2010; 45(3):347-55.
Jensen EW, James SA, Boyce WT, Hartnett SA. The family routines inventory: Development and validation. Social Science & Medicine. 1983; 17(4):201-11. [DOI:10.1016/0277-9536(83)90117-X]
McCubbin H, McCubbin M, Thompson AI. Family time and routines index. Family assessment inventories for research and practice. Madison: University of Wisconsin-Madison; 1987.
Greeff AP, Nolting C. Resilience in families of children with developmental disabilities. Families, Systems, & Health. 2013; 31(4):396-405. [DOI:10.1037/a0035059] [PMID]
Brown O, Howcroft G, Muthen T. Resilience in families living with a child diagnosed with hyperactivity/attention deficit disorder. South African Journal of Psychology. 2010; 40(3):338-50. [DOI:10.1177/008124631004000312]
Ahlert IA, Greeff AP. Resilience factors associated with adaptation in families with deaf and hard of hearing children. American Annals of the Deaf. 2012; 157(4):391-404. [DOI:10.1353/aad.2012.1629]
Harakraj N. Resilience in Indian families in which a member has died [MSc. thesis]. KwaDlangezwa: University of Zululand; 2006.
Abdul Jalal FH. Family functioning and adolescent delinquency in Malaysia [PhD dissertation]. Iowa: Iowa State University; 2005.
McCubbin HI, Thompson AI. Family assessment inventories for research and practice. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Publishers; 1987.
Taghizadeh Z, Ebadi A, Montazeri A, Shahvari Z, Tavousi M, Bagherzadeh R. [Psychometric properties of health related measures. Part 1: Translation, development, and content and face validity (Persian)]. Payesh. 2017; 16(3):343-57.
Kasehchi M, Behnia F, Mirzaee H, Rasafyani M, Farzi M, Gharib M. [Validity and reliability of Persian version of high-functioning autism spectrum screening questionnaire age 7-12 (Persian)]. Pajouhan Scientific Journal. 2013; 12(1):45-54.
Mohammadbeigi A, Mohammadsalehi N, Aligol M. [Validity and reliability of the instruments and types of measurments in health applied researches (Persian)]. Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences. 2015; 13(12):1153-70.
Ebadi A, Taghizadeh Z, Montazeri A, Shahvari Z, Tavousi M, Bagherzadeh R. [Translation, development and psychometric properties of health related measures-part 2: Construct validity, reliability and responsiveness (Persian)]. Payesh. 2017; 16(4):445-55.
Bester C. The identification of resilience in, and the development of a corresponding intervention programme for families with a parent living with major depressive disorder [PhD dissertation]. Stellenbosch: University of Stellenbosch; 2009.