مقدمه
بر اساس نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی که در آن اختلالات روانپزشکی را به منظور بهبود تشخیص، درمان و تحقیق تعریف و دستهبندی میکند، ویژگی اختلالات شدید روانپزشکی به هم خوردن قابل توجه شناخت، تنظیم هیجانی، یا رفتار از نظر بالینی است و با ناراحتی قابل ملاحظه و نقص عملکرد همراه است که بر وضعیت افراد، خانواده و جامعه تأثیر میگذارد
[1]. شیوع اختلالات شدید روانپزشکی در ایران 1 در هر 7 نفر است
[2]. این اختلالات علائم مختلفی ازجمله نقص در تفکر، انگیزه، عاطفه، ادراک و حس، زبان و گفتار، سطح انرژی و پاسخ حرکتی، جهتیابی و کارکرد پایین شناخت دارد
[6-3]. این علائم بر توانایی فرد در انجام فعالیتهای روزانه، تفریح و فعالیتهای تولیدی تأثیر میگذارد
[4].
عملکرد کاری به توانایی افراد برای انجام فعالیتهای روزمره و کارایی در حوزههای کار، تفریح و مراقبت از خود و همچنین رضایت از انجام این فعالیتها گفته میشود. عملکرد کاری از طریق ارتباط با افراد، اشیا، صحنهها و محیط شکل میگیرد
[7]. اجزای مورد نیاز این توانایی شامل تواناییهای درکی، حرکتی، شناختی، عملکردی، عاطفی و اجتماعی است که در افراد مبتلا به اختلال شدید روانپزشکی دچار نقص میشود
[8]. وجود عملکرد کاری باعث مشارکت در جامعه، بهزیستی و استقلال افراد مبتلا به اختلال شدید روانپزشکی میشود
[9]. بدینسان ارزیابی عملکرد کارکردی برای ارائه خدمات توانبخشی روانی اهمیت ویژهای دارد.
نقش کاردرمانی در ارائه خدمات برای این افراد، در نظر گرفتن ابعاد روانیاجتماعی فعالیتها در حوزههای کاردرمانی (مانند کار، تفریح و مراقبت از خود) و ایجاد فرصت برای به دست آوردن مهارتهای زندگی و شرکت در فعالیتهای معنادار و هدفمند است که به عنوان اساسیترین نیاز برای نگه داشتن سلامتی، تأثیر روی محیط و احساس شایستگی و آگاهی در مورد محدودیتهاست. این فرایند درنهایت باعث افزایش عملکرد کاری در این افراد میشود
[12-10 ،6].
یکی از آزمونهای معتبری که در کاردرمانی برای بررسی عملکرد کاری وجود دارد، آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا است
[13]. این ابزار برای بررسی مهارتهای عملکردی بیماران روانپزشکی طراحی شده است و هدف آن کمک به ایجاد یا بازگرداندن عملکرد کاری است که منجر به تطابق فرد با محیط میشود. مطالعات متعددی برای سنجش روایی و پایایی این آزمون صورت گرفته است. ازجمله آنها مطالعاتی است که برخی از محققان انجام دادهاند
[20-14 ،8 ،7]. از کاربردهای این آزمون میتوان به تعیین تواناییها و نقاط ضعف بیماران، میزان پیشرفت در درمان، تعیین اولویت و برنامه درمانی و میزان آمادگی برای ورود به جامعه، همکاری اعضای تیم درمان و غربالگری مراجعان برای دریافت خدمات درمانی اشاره کرد
[19 ،8].
با توجه به اینکه نسخه فارسی و روایی و پایایی این ابزار در داخل کشور وجود ندارد، در این مطالعه برای ترجمه، تطابق فرهنگی، روایی و اعتبار آزمون، ابتدا نسخه فارسی آزمون تهیه شد. سپس روایی صوری، محتوایی و همسانی درونی بررسی شد
[21].
روش بررسی
این مطالعه از نوع روششناختی بود. جامعه آماری آن شامل بیماران بزرگسال مبتلا به اختلالات شدید روانپزشکی مطابق با نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی در شهر تهران در تابستان 1396 بود. این مطالعه در دو مرحله صورت گرفت.
فرایند ترجمه
برای ترجمه آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف از انگلیسی به فارسی روش بینالمللی ارزیابی کیفیت زندگی استفاده شد. ابتدا نسخه اصلی توسط دو مترجم (مترجم 1 و 2) با زبان مادری فارسی و آشنا به زبان انگلیسی، به فارسی برگردانده شد. در این بخش تمرکز مترجمان بر معادلسازی مفهومی واژهها، عبارات و جملات بود. سپس نسخه فارسی حاصل از دو ترجمه در اختیار 4 نفر از متخصصان توانبخشی و آشنا به متون انگلیسی قرار داده شد و از آنها درخواست شد که متن را از نظر مطلوب بودن یا نیاز به ویرایش بررسی کنند و در مواردی که گزینه نیازمند ویرایش را انتخاب کردند، نظرات خود را راجع به اصلاحات آن بیان کنند.
پس از اعمال پیشنهادات متخصصان، برای بررسی کیفیت ترجمه نسخه واحدی در اختیار مترجم سوم و چهارم قرار گرفت. این مترجمان زیرمقیاسها و موارد آنها را از نظر کیفیت ترجمه، نمرهدهی کردند. در این مرحله منظور از کیفیت ترجمه، مطلوبیت عبارات و جملات به لحاظ وضوح (استفاده از واژههای ساده و قابل فهم)، کاربرد زبان مشترک (پرهیز از بهکارگیری واژههای فنی، تخصصی و تصنعی)، یکسانی مفهومی (دربر داشتن محتوای مفهومی نسخه اصلی پرسشنامه) و کیفیت کلی ترجمه بود.
در این مرحله نسخه فارسی تهیهشده در اختیار یک مترجم دیگر (مترجم 5) با زبان مادری فارسی و تسلط کامل به زبان فارسی و انگلیسی قرار گرفت و از او خواسته شد تا نسخه فارسی آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف را به زبان انگلیسی بازگرداند.
در نهایت نسخه انگلیسی برای تأیید نهایی و اطمینان از یکسانی محتوایی نسخه فارسی و نسخه انگلیسی اصلی در اختیار فرد متخصص در زمینه توانبخشی و مسلط به زبان انگلیسی (مترجم 6) قرار گرفت و پیشنهادات او در نسخه انگلیسی و به دنبال آن در نسخه فارسی اعمال شد
[23 ،22].
همچنین، برای دریافت نظرات در زمینه اجرای آزمون از نظر گروه هدف، آزمون برای پنج نفر (سه نفر سالم و دو نفر بیمار) برای یافتن دشواری در درک عبارات و کلمات، تناسب و ارتباط مطلوب آیتمها، احتمال وجود ابهام و برداشتهای نارسا از عبارات و یا وجود نارسایی در معانی کلمات اجرا و نظرات آنها در اجرای آزمون اعمال شد
[24].
مطالعه اصلی
ابتدا از دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تأییدیه تحقیق و کد اخلاق گرفته شد. سپس نمونههای مطالعهشده به صورت در دسترس از بخشهای حاد بیمارستان رازی انتخاب شدند. شرکتکنندگان شامل 55 بیمار شدید روانپزشکی بودند که در بیمارستان روانپزشکی رازی خدمات دریافت میکردند. معیارهای ورود به این مطالعه شامل این موارد بود: ابتلا به اختلالات روانپزشکی بر اساس نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی که متخصص روانپزشکی در پرونده پزشکی درج کرده باشد، داشتن سن بالای 18سال، تکمیل فرم رضایت آگاهانه برای ورود به مطالعه، توانایی خواندن و نوشتن، نداشتن اختلال همزمان (مانند عقبماندگی ذهنی، سوء مصرف مواد)، نداشتن محدودیت فیزیکی تأثیرگذار بر انجام تکالیف مشخصشده، و نداشتن نقص بینایی یا شنوایی شدید. معیارهای خروج، عود علائم حین اجرا و عدم تمایل برای ادامه همکاری بود.
افرادی که معیارهای ورود را با توجه به پرونده پزشکی داشتند، شناسایی شدند و درباره روش کار، هدف آزمون و محرمانه بودن نتایج به این افراد توضیحات لازم داده شد. سپس در صورت رضایت این افراد برای شرکت در مطالعه، در زمان هماهنگشده آزمونهای لازم انجام شد.
ابزارها
در این آزمون از پرسشنامه اطلاعات جمعیتشناختی و ابزار بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف استفاده شد.
پرسشنامه اطلاعات فردی
این پرسشنامه حاوی اطلاعات جمعیتشناختی شامل سطح آموزش، جنسیت، سن، نوع اختلال، نوع و مدت بستری بودن افراد شرکتکننده است. این اطلاعات را با استفاده از خود شخص یا پرونده پزشکی به دست آمد.
آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف
این آزمون از دو قسمت ارزیابی تکلیفمحور (ارزیابی مبتنی بر تکلیف) و مهارتهای تعاملی اجتماعی تشکیل شده است. این دو قسمت در نسخه بازبینیشده به صورت جداگانه اجرا و نمرهگذاری میشود. با توجه به هدف مطالعه، قسمت بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف بررسی شد
[8].
آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف، سنجشی است که اطلاعاتی درباره کارکرد مراجعهکننده در شرایط نفر به نفر و مبتنی بر تکلیف ارائه میدهد. این ابزار برای استفاده در مراکز سلامت روان بستری و سرپایی طراحی شده است. همچنین ممکن است برای جمعآوری اطلاعات کلینیکی مراجعان با ناتوانی جسمی یا رشدی در کارکرد تکلیفمحور مورد استفاده قرار گیرد
[15].
آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف از 5 تکلیف، 12 متغیر و 3 جزء تشکیل شده است. این اجزا به شرح زیر است:
پنج تکلیف
تکلیف دستهبندی صدف ها: مراجعهکننده 10 نوع از صدفها را مطابق با اندازه، شکل و رنگ دستهبندی میکند.
تکلیف پول و بازاریابی: مراجعهکننده مقدار پول مورد نیاز برای خرید آیتمهای مشخصشده را تعیین میکند و به محاسبه توانایی خرید آیتمها با پول و چک ساختگی و مقدار پول ردوبدلشده در معامله میپردازد.
تکلیف طراحی خانه: مراجعهکننده نقشه یک ساختمان را بعد از دریافت اطلاعات مورد نیاز طراحی میکند.
تکلیف طراحی بلوک: مراجعهکننده یک طرح بلوکی را با کمک حافظه یا در صورت نیاز با استفاده از کارتهای راهنما میتواند تکرار کند.
تکلیف طراحی شخص در حال فعالیت: مراجعهکننده یک شخص را در حال انجام فعالیت نقاشی میکند.
دوازده متغیر کارکردی
اجزای شناختی: حافظه برای آموزشهای نوشتاری و بیانی، سازماندهی زمان و مواد، محدوده توجه، شواهد اختلال تفکر، توانایی مهارت انتزاعی.
اجزای عملکردی: تکمیل تکلیف، میزان خطا، کارایی.
اجزای عاطفی: انگیزش و انطباق، تحمل سرخوردگی، اعتماد به نفس، عاطفه عمومی و احساسات رفتاری
[15].
برگههای نمرهگذاری برای ثبت اطلاعات درباره کارکرد مراجعهکننده در 12 حوزه کلی به نام «متغیرهای کارکردی» فراهم شده است. این 12 متغیر کارکردی در سه جزء شناختی، عملکردی، و عاطفی تقسیم میشوند. هر کدام از پنج تکلیف مطابق با 12 متغیر کارکردی نمرهگذاری میشود. نمرهگذاری در یک مقیاس از یک تا چهار، و از عدم کارکرد تا رفتارهای تکلیفی کارکردی است
[15].
نتایج نمرهگذاریها در برگه نمرات به صورت خلاصه وارد میشود و کارکرد مراجعهکننده در 12 متغیر کارکردی، اجزا، و تکالیف تجزیهوتحلیل میشود.
روش تجزیهوتحلیل دادهها
در این مطالعه برای بررسی ترجمه از روش بینالمللی ارزیابی کیفیت زندگی، برای روایی ظاهری از روش کیفی، برای بررسی روایی محتوا از شاخص روایی محتوا و شاخص نسبی روایی محتوایی (شاخص روایی محتوا: شاخصی است برای بررسی مربوط بودن، ساده بودن و واضح بودن گزینهها با توجه به نظر متخصصان؛ نسبت روایی محتوا: شاخصی است برای بررسی میزان ضرورت هر کدام از گزینههای آزمون با توجه به نظر متخصصان) و برای بررسی همسانی درونی از آلفای کرونباخ استفاده شد. دادهها با استفاده از نسخه 16 نرمافزار SPSS تجزیهوتحلیل شد.
یافتهها
مشخصات جمعیتشناختی افراد شرکتکننده در جدول شماره 1 آمده است. در جدول شماره 2 میانگین، انحرافمعیار، حداقل و حداکثر نمره آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف، برای 12 متغیر کارکردی، اجزا، نمره کل و پنج تکلیف آمده است. متغیر میزان خطا، بیشترین درگیری (میانگین:8/9، انحرافمعیار:3/51)؛ و متغیر محدوده توجه، کمترین درگیری (میانگین: 15/7، انحرافمعیار: 4/8) را در افراد شرکتکننده در مطالعه داشته است.
بحث
این مطالعه برای ترجمه آزمون و بررسی مشخصات روانسنجی آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف انجام شد. با توجه به اینکه ترجمه این آزمون مطابق با مراحل رویکرد بین المللی ارزیابی کیفیت زندگی صورت گرفت، کیفیت مناسبی دارد.
روایی صوری آزمون با توجه به نظر متخصصان و اجرای آن در افراد سالم و بیمار نشان داد از نظر زبان مشترک، وضوح و اجرای آن کیفیت مناسبی دارد. حداقل مقدار قابل قبول برای روایی محتوا با توجه به شاخص روایی محتوا و شاخص نسبی روایی محتوا به ترتیب 0/80و 0/99 است. مقدار روایی محتوای بهدستآمده برای این شاخصها در این مطالعه 1 بود که نشان میدهد نسخه فارسی این ابزار، روایی محتوای مناسبی دارد.
در مطالعهای مشابه که هوستون، ویلیام، بلومر و من انجام دادند، نسخه بازبینیشده آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا - ارزیابی مبتنی بر تکلیف توسط هشت متخصص از نظر محتوا، نحوه نمرهگذاری و مدیریت به منظور تعیین آسانی و قابلیت اجرا بازبینی شد. سپس آزمون بازبینیشده روی سه فرد که حداقل یک نفرشان بیمار بود، به منظور مشخص کردن مسائل حین عملیات، اجرا شد. مطالعات دیگریدر زمینه روایی توسط برخی از محققان صورت گرفته است. نتایج این مطالعه و دیگر مطالعات ذکرشده بیانگر روایی این آزمون است
[20-14 ،8 ،7].
همسانی درونی آزمون با توجه به آلفای کرونباخ بهدستآمده برای همه حوزهها به جز کارایی (0/63=ɑ) که بیشتر از 0/70 بوده، بیانگر همسانی درونی مناسب آزمون است. در مطالعهای که ویلیام و بلومر برای ارتباط درونی آزمون انجام دادند، مشخص شد که بین 0/70 تا 0/89 بین تکالیف و متغیرهای آزمون ارتباطی وجود دارد. همچنین بین متغیرهای هر کدام از اجزای ارتباط 0/45 تا 0/80 و بین اجزا 0/56 تا 0/70 وجود دارد. ونر آلتمن ارتباط مثبتی بین متغیرها و نمره کل آزمون از 0/25 تا 0/88 گزارش کرد
[8]. بلومر و ویلیام پژوهش دیگری در زمینه پایایی بین ارزیابها در نسخه اصلی و نسخه بازبینیشده انجام دادهاند
[8 ,19]. نتایج این مطالعه و مطالعات دیگر نشاندهنده پایایی مناسب این ابزار است.
با توجه به جدول شماره 2، میانگین و انحرافمعیار اجزای عملکردی نسبت به دیگر اجزا کمتر است که این بیانگر توجه بیشتر در برنامهریزی مداخلات در استفاده از فعالیتهای کمتر ساختاریافته و ساده به سمت فعالیتهای ساختاریافته با سطح دشواری مناسب است.
نتیجهگیری
نتایج این مطالعه نشان میدهد این ابزار قابلیت استفاده در مراکز درمانی داخل کشور را دارد و میتوان به عنوان ابزار ارزیابی استاندارد برای نشان دادن کارایی درمان مبتنی بر شواهد، تعیین نقاط ضعف و قوت، برنامهریزی اهداف درمانی، و تناسب خدمات درمانی با نیازهای افراد، استفاده شود
[28].
با توجه به هدف و محدودیت زمانیای که وجود داشت، تنها قسمت ارزیابی مبتنی بر تکلیف از آزمون بررسی عملکرد کارکردی بِیاِریا بررسی شد و قسمت مهارتهای تعاملی اجتماعی بررسی نشد. بنابراین پیشنهاد میشود در مطالعات آتی مهارتهای تعاملی اجتماعی و انواعی از رواییها و پایاییهای دیگر بررسی شود.
تشکر و قدردانی
پژوهش حاضر از پایاننامه کارشناسی ارشد نویسنده اول در گروه کاردرمانی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی گرفته شده است. بدینوسیله از اساتید محترم گروه کاردرمانی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه علوم پزشکی ایران و دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی، بیماران و همکاران محترم بیمارستان رازی که با همکاریهای لازم در تهیه ابزار و اجرای مراحل کار، روند پژوهش را آسان کردند تشکر و قدردانی میکنیم.