مقدمه
با توجه به اهمیت فراوان پا در سلامت و عملکرد فرد و نیز به علت پیچیدگی عملکرد، حفظ ثبات و در عین حال تحرک زیاد، این عضو از آسیب ایمن نیست [
1]. پلانتار فاشیاتیس یکی از شایعترین اختلالات پا است که حدود 10 درصد از جمعیت را طی دوران زندگی تحت تأثیر قرار میدهد [
2]. شیوع این بیماری بین 30 تا 60 سال ذکر شده است [
3]. این اختلال در زنان نسبت به مردان بیشتر دیده میشود [
2]. این عارضه به دلیل التهاب فاشیای پلانتار در محل اتصال به پاشنه بروز میکند
[7-
3].
فاشیای پلانتار ساختاری محکم، فیبروز و اتصالدهنده است [
8]. در پلانتار فاشیاتیس، فاشیا ابتدا تحریک و سپس ملتهب میشود؛ این التهاب منجر به درد میشود [
9]. این درد بیشتر در ناحیهای واقع در سمت جلو و داخل استخوان پاشنه گزارش میشود [
1]. در برخی موارد همراه با خار استخوانی بروز میکند که در سطح پلانتار، استخوان پاشنه لمس میشود که این لمس دردناک است [
10]. عموماً درد در ناحیه پاشنه میتواند درنتیجه عواملی مانند شکستگیهای ناشی از استرس، التهاب تاندون، آرتریت، تحریک عصب و بهندرت کیست ایجاد شود [
9]. در منابع به این درد، درد پاشنه میگویند و میتوان پلانتار فاشیاتیس را یکی از زیرمجموعههای درد پاشنه قرار داد.
ازجمله عواملی که منجر به پیشرفت پلانتار فاشیاتیس میشود، کاهش ارتفاع قوس طولی پا و صافی کف پا است [
11]. بین وزن فرد و ایجاد پلانتار فاشیاتیس رابطه وجود دارد؛ هر چه وزن بیشتر باشد، احتمال ایجاد پلانتار فاشیاتیس بیشتر است [
12]. قوسهای طبیعی کف پا در توزیع نیروهای واردشده به پا نقش مهمی دارند. بنابراین کاهش یا افزایش این قوسها باعث بروز اختلالاتی چون پلانتار فاشیاتیس میشود [
13 ،
11]
بیماران مبتلا به پلانتار فاشیاتیس اغلب اظهار میکنند که درد در ابتدای تحمل وزن در صبحگاه، بعد از مدتی تحرک نداشتن، بعد از ایستادن روی سطح سخت، هنگام ایستادن روی نوک انگشتان یا بالا رفتن از پله ایجاد میشود و بعد از چند دقیقه که راه میروند، این درد کاهش مییابد؛ ولی بهتدریج طی فعالیت روزانه افزایش مییابد، چرا که طی راه رفتن فاشیا کشیده میشود [
11 ،
9]. بهطورکلی، درمانهای پلانتار فاشیاتیس شامل محدودکردن فعالیت فیزیکی، اجتناب از راهرفتن بدون کفش، کاهش وزن، سرد کردن، تمرینات فیزیوتراپی، داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی [
9] و درمانهای مکانیکال شامل ارتوزهای پا میشود [
14].
ازجمله درمانهای ارتوزی که بر روند بهبودی درد پلانتار فاشیاتیس مؤثر هستند میتوان به ارتوز نرم [8]، ارتوز نیمهسخت [
11]، پد پاشنه سیلیکونی [
18-
15 ،
9]، ارتوز ترموپلاستیک حمایتکننده قوس طولی پا [
20 ،
19 ،
17 ،
15]، اسپلینت شبانه کششدهنده نیام کف پایی و تاندون آشیل [
24-
21 ،
19 ،
17 ،
14]، ارتوز تطابقی [
23]، گوه [
28-
25] و ارتوز عملکردی [
29] اشاره کرد.
در مطالعه اوا روس و همکاران که 43 بیمار مبتلا به پلانتار فاشیاتیس را بررسی کردند، از ارتوز پا و اسپلینت شبانه و یا فقط اسپلینت شبانه استفاده شد. شدت درد در هر سه گروه نسبت به ابتدای مطالعه کاهش پیدا کرد. در هفته 52، کاهش چشمگیر درد برای دو گروهی که با ارتوز درمان شده بودند (ارتوز پا بهتنهایی و یا ارتوز به همراه اسپلینت) گزارش شد[
2].
در مطالعه لندورف و همکاران بیماران یکی از سه ارتوز سفارشی، ارتوز پیشساخته و ارتوز قالبگیریشده را استفاده کردند. هر سه گروه بهبود درد و عملکرد را در ماه 3 و 12 در مقایسه با شروع مطالعه تجربه کردند. ارتوز پیشساخته و ارتوز قالبگیریشده در مقایسه با ارتوز سفارشی طی ماه سوم مزایای بیشتری داشتند، ولی در طولانیمدت تفاوتی نداشتند [
8].
در مطالعه نخعی و همکاران، نتایج مطالعه نشان داد کاربرد هر یک از سه ارتوز پد پاشنه سیلیکونی، ارتوز ترموپلاستیک حمایتکننده قوس طولی و اسپلینت شبانه کششدهنده نیام کف پایی و تاندون آشیل، بر کاهش درد پلانتار فاشیاتیس تأثیر چشمگیری داشته است، ولی هیچیک از ارتوزها نسبت به دو نوع دیگر در کاهش درد ارجحیت و برتری نداشت [
17]. مطالعه تورلیک و همکاران نشان داد استفاده از ارتوز عملکردی کیفیت زندگی بهتری را به دنبال دارد [
18].
در مطالعه بهرامیزاده و همکاران نتایج حاکی از آن است که ارتوز عملکردی در بهبود درد بیماران مبتلا به پلانتار فاشیاتیس مؤثرتر از ارتوز اصلاحشده است [
20]. نتایج مطالعه بهرامیزاده نیز نشان میدهد گوه داخلی خلف پا نسبت به گوه خارجی قدام پا تأثیر بیشتری در بهبود فعالیتهای روزمره زندگی و پرداختن به فعالیتهای ورزشی و سرگرمی بیماران مبتلا به پلانتار فاشیاتیس دارد [
25]. در مطالعه فروغ و همکاران به بیماران یک ویج در قسمت داخلی پاشنه پا داده شد. آنان در دو مرحله پیگیری دریافتند که متغیرهای بررسیشده نسبت به روز اول وضعیت بهتری داشتند. در ضمن مرحله دوم پیگیری نسبت به مرحله اول نیز نتایج بهتری را نشان داد [
28]. پژوهش سییانگلی و همکاران (2008) نشان داد استفاده از ارتوزهای پا در بیماران با التهاب فاسیای پلانتار با کاهش درد و افزایش عملکرد آنها مرتبط است. نتایج پژوهش آنان نشان داد استفاده از ارتوزهای پا در این بیماران با بهبود کیفیت زندگی آنها مرتبط است [
30].
در مطالعه پرهامر و همکاران شدت درد در گروه با کاپ پاشنه به طور چشمگیری کمتر از گروه با ویج بود. وقتی شرکتکنندگان در بخش نهایی مطالعه به طور دلخواه نوع مداخله را انتخاب میکردند، 34 نفر (77 درصد) کاپ پاشنه و 10 نفر (23 درصد) ویج پاشنه را انتخاب کردند [
31]. در مطالعه داویس و همکاران (1994) برنامه درمانی شامل داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی، استراحت، پد ضربهگیر پاشنه، تمرینات کششی تاندون آشیل و گاهی اوقات تزریق بود. 94 بیمار (89/5 درصد) رفع درد پاشنه را در مدت 10 ماه ذکر کردند. برای 6 بیمار (5/7 درصد) درد چشمگیر ادامه یافت؛ با این حال درمان جراحی را انتخاب نکردند. 5 بیمار (4/8 درصد) مداخله جراحی را انتخاب کردند. برنامه درمانی استفادهشده در این مطالعه برای 89/5 درصد از بیماران موفقیتآمیز بود [
32].
از آنجا که بیشتر مطالعات موجود بر کاهش درد پاشنه به کمک مداخلات ارتزی تأکید داشتند، مطالعات کمتری در زمینه تأثیر تغییر جنس ارتز بر درد و کیفیت زندگی کمتر یافت شد. سؤالی که مطرح میشود این است که میزان تأثیر کفی پیشساخته نرم و نیمهسخت در بهبود درد و کیفیت زندگی مبتلایان به پلانتار فاشیاتیس چقدر است. از آنجا که مطالعهای راجع به تأثیر جنس کفی طبی در میزان درد در افراد مبتلا به پلانتار فاشیاتیس یافت نشد و با توجه به اینکه این قضیه بر کیفیت زندگی این بیماران تأثیر میگذارد، ضروری دانستیم که این موضوع بررسی شود.
با توجه به رویکردهای جدید سلامت و در راستای مدل طبقهبندی بینالمللی عملکرد که بیشترین توجه آن به بهبود عملکرد و ارتقای سطح توانمندیهای افراد است، این مطالعه نیز بر همین محور تنظیم شده است. با توجه به شیوع بیشتر این اختلال در زنان نسبت به مردان [
28 ،
25 ،
20 ،
18 ،
15 ،
6-
4 ،
2] و اینکه در کمتر مطالعهای کاهش درد و کیفیت زندگی همزمان سنجیده شده است و بررسی این دو به طور همزمان علاوه بر کاهش هزینههای درمان، میتواند در کاهش بار مشکلات اجتماعی تأثیر بسزایی داشته باشد، لذا این مطالعه با هدف بررسی تأثیر کفی پیشساخته نرم و نیمهسخت در بهبود درد وکیفیت زندگی در زنان مبتلا به پلانتار فاشیاتیس انجام گرفت.
روش بررسی
این مطالعه کارآزمایی بالینی از نوع تصادفی بود. جامعه بررسیشده خانمهایی بودند که متخصصان طب فیزیکی و توانبخشی، ارتوپدی و دیگر همکاران توانبخشی، پلانتار فاشیاتیس را در آنها تشخیص دادند و برای دریافت کفی به کلینیکهای ارتوپدی فنی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی اصفهان معرفی کردند. پژوهشگر با انجام آزمون مکانیسم چرخمانند [
35-
33] پلانتار فاشیاتیس را در این افراد به طور قطعی تشخیص داد. این آزمون در صورتی مثبت است که با حرکت دورسی فلکشن غیرفعال انگشتان، درد پاشنه ایجاد شود. حساسیت این آزمون در حالت تحمل وزن بیشتر از زمان عدم تحمل وزن است [
35 ،
33].
تعداد نمونه انتخابی 30 نفر بود. معیارهای ورود به این مطالعه عبارت بود از: داشتن سن 20 تا 50 سال [
3]، نداشتن سابقه شکستگی مچ یا پاشنه پا [
3] و یا جراحی در این ناحیه، مبتلا نبودن به دیابت [
23 ،
17 ،
3]، استفاده نکردن از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی طی یک هفته قبل از ورود به مطالعه [
11]، استفاده نکردن از ارتزهای پا از زمان تشخیص بیماری تا زمان ورود به مطالعه [
11]، نداشتن هرگونه آسیب عصبیعضلانی در اندام تحتانی که بر فعالیتهای روزمره تأثیر بگذارد [
11]، نداشتن هر نوع ضایعه دردناک در پا مثل بونیون یا میخچه یا رشد ناخن پا در گوشت [
11]، نداشتن عیوب مادرزادی در اندام تحتانی [
23] و وجود درد حداقل به مدت 1 ماه [
25]. بیمارانی که این شرایط را نداشتند از مطالعه خارج شدند.
در این مطالعه از کفی پیشساخته نرم از جنس اتیل وینیل استات با دانسیته پایین و کفی پیشساخته نیمهسخت از جنس اتیل وینیل استات با دانسیته بالا استفاده شد. میزان سختی این ورق به طور میانگین 9/83 و میزان مقاومت کششی آن 6/15 مگاپاسکال بود. کفیها به صورت تمام طول با قوس طولی داخلی متناسب با سایز پای هر یک از بیماران بود. انجام مداخله به صورت تصادفی در دو گروه درمانی انجام گرفت. بیماران به دو گروه 15 نفره تقسیم شدند که ترتیب مراحل آزمون و اندازهگیری برای گروه اول بدین صورت بود: مرحله بدون مداخله، مرحله کفی نرم، و مرحله کفی نیمهسخت. در گروه دوم مراحل به ترتیب عبارت بود از: مرحله بدون مداخله، مرحله کفی نیمهسخت، و مرحله کفی نرم.
مطالعه در دو مرحله انجام گرفت. بدین صورت که قبل از مداخله ارتزی پرسشنامه مربوط به درد [
37 ،
36 ،
28 ،
25 ،
20 ،
2] و کیفیت زندگی [
39 ،
38] تکمیل و سپس در دو مرحله مداخله ارتزی انجام شد. یک پرسشنامه پس از 2 هفته استفاده از ارتز و دیگری 6 هفته بعد از استفاده از ارتز تکمیل شد. پرسشنامه کیفیت زندگی به منظور بررسی سلامتی افراد تنظیم شده است. اطلاعات این پرسشنامه به ثبت احساسات فرد و اینکه تا چه حدی توانایی انجام کارهای روزانه را دارند، کمک میکند. این پرسشنامه شامل 36 سؤال در 11 بخش است. سؤالات این پرسشنامه راجع به وضعیت کلی سلامتی، سلامت جسمانی، مشکلات روحی و احساسات است. در این پرسشنامه نحوه نمرهدهی به این صورت است که به سؤالات پنجگزینهای 0، 25، 50، 75 و 100 امتیاز، به سؤالات سهگزینهای 0، 50 و100 امتیاز، به سؤالات دوگزینهای 0 و 100 امتیاز و به سؤالات ششگزینهای 0، 20، 40، 60، 80 و 100 امتیاز تعلق میگیرد. نسخه فارسی این ابزار به منظور اندازهگیری کیفیت زندگی مرتبط با سطح سلامتی، پایایی و روایی لازم را دارد [
38].
از پرسشنامه پیامدهای پا و مچ پا به منظور ارزیابی درد استفاده شد. در این پرسشنامه از بیمار درباره مشکل پا یا مچ پا نظرخواهی میشود. این اطلاعات کمک میکند تا احساس فرد را درباره پا یا مچ پا بدانیم و اینکه تا چه حد قادر است فعالیتهای معمول خود را انجام دهد. این پرسشنامه به طور کلی شامل 42 سؤال در پنج قسمت است که عبارتند از: 7 سؤال راجع به ناراحتی و خشکی پا و مچ پا، 9 سؤال راجع به درد، 17 سؤال راجع به فعالیتها و کارهای روزمره، 5 سؤال راجع به ورزش و تفریح و 4 سؤال راجع به کیفیت زندگی. هر سؤال 5 گزینه دارد و از 0 تا 4 امتیاز میگیرد. امتیاز نهایی 168 است که نشاندهنده نبود علائم بیماری و امتیاز 0 نشاندهنده علائم شدید در فرد است. نسخه فارسی این ابزار به منظور اندازهگیری مشکلات پا و مچ پا، پایایی و روایی لازم را دارد [
36].
تکمیل دو پرسشنامه مذکور به صورت مصاحبه و توسط کارشناس انجام گرفت. بعد از پایان دوره مداخله و انجام آزمون در هر یک از دو گروه، یک ماه بازه زمانی استراحت و عدم استفاده از مداخله سپری شد. سپس ترتیب مداخله در دو گروه به صورت عکس استفاده شد؛ بدین صورت که در مرحله دوم آزمون، در گروه اول ابتدا کفی نیمهسخت و سپس کفی نرم و در گروه دوم ابتدا کفی نرم و سپس کفی نیمهسخت استفاده شد و مانند مراحل قبل، در هر دو گروه بعد از 2 و 6 هفته پرسشنامهها تکمیل شد. توزیع طبیعی دادهها با کمک آزمون شایپرو ویلک محاسبه شد. به منظور تحلیل نهایی از آزمونهای پارامتریک تجزیهوتحلیل واریانس با اندازهگیریهای تکرارشونده استفاده شد. محاسبات آماری نیز با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 20 و با سطح معنیداری 0/05 انجام گرفت.
ملاحظات اخلاقی این طرح بر اساس ضوابط کمیته اخلاقی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان عبارت بود از: گرفتن رضایت آگاهانه و داوطلبانه از شرکتکنندگان، ارائه اطلاعات قابل فهم به شرکتکنندگان، امضای فرم رضایتنامه مکتوب توسط شرکتکننده یا نماینده قانونی او قبل از شرکت در کارآزمایی و درج تاریخ در فرم، آگاهی افراد شرکتکننده از طول مدت پژوهش و روش به کار گرفتهشده و فواید و زیانهای بالقوه طرح.
یافتهها
میانگین سنی بیماران شرکتکننده در این مطالعه 43/03±6/00 و میانگین قد و وزن بیماران به ترتیب 5/97±160/40 و 70/96±9/02 بود. مقایسه تأثیر کفی نرم و نیمهسخت بر درد و کیفیت زندگی، میانگین پارامترهای اندازهگیریشده در سه مرحله شامل قبل از مداخله، بعد از استفاده از کفی نرم و بعد از استفاده از کفی نیمهسخت در جدول شماره 1 آمده است. اعداد حاصل از بررسی کیفیت زندگی بیماران با استفاده از پرسشنامه کیفیت زندگی قبل از مداخله، بعد از استفاده از کفی نرم و بعد از استفاده از کفی نیمهسخت نشاندهنده تفاوت بین سه حالت است. میزان درد پا و مچ پا و میانگین کیفیت زندگی بیماران در سه مرحله تفاوت معنیداری دارد. میانگین درد پا و مچ پا در سه حالت بدون مداخله، با کفی نرم و با کفی نیمهسخت تفاوت معنیداری دارد. این میانگین در زمان استفاده از کفی نرم کمتر از کفی نیمهسخت و در زمان استفاده از کفی نیمهسخت کمتر از زمانی است که مداخله انجام نشده است (P˂0/05).
مقایسه اختلاف میانگین درد پا و مچ پا در مرحله بدون کفی با مرحله استفاده از کفی نرم و نیز مرحله بدون کفی با مرحله استفاده از کفی نیمهسخت نشان میدهد میزان درد در شرایط بدون کفی بیشتر از زمانی است که فرد کفی نرم یا نیمهسخت دارد و این اختلاف در هر دو حالت معنیدار است؛ در حالی که مقایسه میزان درد با کفی نرم و با استفاده از کفی نیمهسخت نشان میدهد میزان درد پا و مچ پا با کفی نیمهسخت بیشتر است و این تفاوت معنیدار است.
بحث
به طورکلی کفیهای نرم بر پایه کاهش فشار و جذب ضربه طراحی میشوند و در کفیهای نیمهسخت اصلاح راستا مطرح است. این دو کفی در کاهش درد و درنهایت بهبود کیفیت زندگی مؤثر است. در کفی نرم توزیع و انتقال فشار مطرح است و از طرفی بیشتر این افراد دچار کاهش قوس طولی هستند که با این نوع کفی میتوان خط ثقل را از داخل به مرکز تالوس انتقال داد و توزیع صحیح نیرو در قسمتهای دیگر را منجر شد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد میزان درد پا و مچ پا با استفاده از کفی، صرف نظر از جنس آن در مقایسه با وضعیت بدون کفی کاهش مییابد و زمانی که بیمار از کفی نرم استفاده میکند میزان درد کمتر از زمان استفاده از کفی نیمهسخت است. نتایج این مطالعه با نتایج مطالعه اوا روس [
2]، لندورف [
8]، گلم فیفر [
13]، نخعی [
15]، بهرامیزاده [
18]، کیت روم [
21] و سییانگلی [
28] همخوانی دارد. این مطالعات تأثیر استفاده از ارتز را در کاهش درد پا و مچ پا نشان میدهند.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد هم کفی نرم و هم کفی نیمهسخت بر کاهش درد پا و مچ پا تأثیر دارند، ولی تأثیر استفاده از جنس نرم در کاهش درد بیشتر است که این موضوع با نتایج حاصل از مطالعه کیت روم [
21] همخوانی دارد. نتایج مطالعه پیش رو نشان داد ارتوز نیمهسخت نیز در کاهش درد پا و مچ پا تأثیر دارد، ولی این تأثیر کمتر از کفی نرم است. این نتیجه با مطالعه گروس [
11] مشابه است. گروس فقط از ارتوز نیمهسخت استفاده کرده و تأثیر ارتوز را بر کاهش درد بیماران گزارش داده است. شاید تأثیر استفاده از کفی نیمهسخت بر بیومکانیک و اصلاح راستای پا بیشتر است و همین موضوع باعث اثرگذاری این جنس ارتز در کاهش درد بیماران میشود.
استفاده از کفی بدون در نظر گرفتن جنس، در افزایش کیفیت زندگی بیماران تأثیری ندارد. این نتیجه با نتایج پژوهش اوا روس [
2] متفاوت است؛ چرا که در این مطالعه نتایج نشان میدهد مداخله ارتوزی به میزان چشمگیری کیفیت زندگی بیماران را بهبود میبخشد. همچنین نتایج حاصل از مطالعه بهرامیزاده [
23] و فروغ [
26] نشان میدهد ارتوز باعث افزایش سطح کیفیت زندگی در این بیماران میشود.
نتیجهگیری
براساس یافتههای پژوهش میتوان نتیجه گرفت کفی با جنس اتیل وینیل استات با دانسیته پایین بر کاهش درد بیماران مبتلا به پلانتار فاشیاتیس تأثیر بسزایی دارد (P˂0/05)، ولی تأثیر چشمگیری بر بهبود کیفیت زندگی بیماران پلانتار فاشیاتیس ندارد. با توجه به اینکه در انجام این پژوهش تعداد بیماران و مدت زمان ثبت اطلاعات محدود بود، بهتر است تحقیقات بعدی با تکیه بر افزایش حجم نمونه و مدتزمان ثبت اطلاعات و استفاده از مداخلات دیگر باشد. با توجه به اینکه در این مطالعه فقط به بیماران خانم پرداخته شده است، میتوان در مطالعات بعدی از هر دو جنس بهره گرفت. امید است با تکیه بر پژوهشهای جدید به بالاترین سطح کیفیت زندگی در این بیماران دست یابیم.
تشکر و قدردانی
به رسم سپاسگزاری و ادب، بر خود لازم میدانیم از زحمات تمام عزیزانی که در انجام این پژوهش ما را یاری کردند و اساتید گروه ارتوپدی فنی دانشکده علوم توانبخشی کمال تشکر و قدردانی را داشته باشیم. برای آنها آرزوی عزت و سربلندی داریم. همچنین از تمام افرادی که با نهایت خوشرویی در تحقیق شرکت کردند کمال تشکر را داریم.
این مقاله از پایاننامه کارشناسی ارشد خانم مریم شریفیان دانشجوی اعضای مصنوعی و وسایل کمکی دانشکده علوم توانیخشی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گرفته شده است.