مقدمه
امروزه، نیروی انسانی رکن اساسی توسعه در نظر گرفته می‌شود و دستیابی به این مهم، بر پایه توجه به کودکان که نسل آینده هستند میسر خواهد شد. در این راستا پرداختن به مقوله رشد و تکامل کودکان و به‌ویژه مسئله تکامل اهمیت خاصی دارد [2 ،1]. تکامل عبارت است از جنبه‌هایی از رشد که دربرگیرنده تغییرات ذهنی، عاطفی و اجتماعی هستند. به عبارتی دیگر، اگر رشد را با افزایش اندازه بدن معادل بدانیم، تکامل را باید معادل با تغییرات در عمل به حساب آوریم [3]. 
هنگامی که کودک، در کسب توانایی‌های تکاملی مطابق با سنش تأخیر داشته باشد، به اختلال تکاملی مبتلا شده است [4]. اختلال تکاملی می‌تواند به شکل تأخیر در ادراک بینایی، شنیداری، لامسه‌ای‌حرکتی و همچنین بروز مشکلات حرکتی (مهارت‌های حرکتی درشت و ظریف)، مشکل در تعادل، تشخیص جوانب، جهت‌یابی، آگاهی و تصویر بدنی نمود پیدا کند [5]. اختلالات تکاملی، یکی از شایع‌ترین مشکلات در کودکان است و تقریباً 15 تا 18 درصد از کودکان در جوامع مختلف، دچار ناتوانی‌های گفتاری، یادگیری و اختلالات رفتاری‌هیجانی و 25 درصد از کودکان، مبتلا به مشکلات جدی روانی‌اجتماعی هستند [7 ،6]. در ایران میزان تأخیر تکاملی در کودکان بین 3/69 تا 4/31 درصد در حیطه‌های مختلف تکاملی گزارش شده است [8].
رشد و تکامل، از کودکی به کودک دیگر متغیر است و این موضوع می‌تواند تحت تأثیر عوامل پیش از تولد (علل ژنتیکی، عفونت‌های دوران حاملگی و داروها)، عوامل حین تولد (مشکلات زایمان، هایپوکسی و ضربه) و همچنین عوامل پس از تولد (مشکلات تغذیه‌ای، بهداشتی و تغذیه‌ای) قرار بگیرد؛ البته علت اصلی ناتوانایی‌های تکاملی مشخص نیست [10 ،9]. از آنجا که مراقبان بهداشت اولیه فقط 30 درصد از کودکان دچار مشکلات رفتاری و تکاملی را شناسایی می‌کنند، آکادمی طب اطفال آمریکا بیماریابی تکامل را برای پایش کودکان سالم پیشنهاد کرده است. بنابراین، برای بررسی سلامت، پایش تکامل کودک و غربالگری وجود چنین مشکلاتی در هر بار معاینه کودک ضروری است. بررسی تکامل در پنج حیطه تکامل حرکتی درشت و ظریف، شناختی، عاطفی، ارتباطی (درکی و بیانی ) و حل مسئله صورت می‌گیرد [11].
 مطالعات انجام‌شده درباره رابطه جنسیت با وضعیت تکاملی نتایج متفاوتی داشته‌اند. مطالعات نشان داده‌اند پسرها دیرتر از دخترها در راه رفتن و صحبت کردن تکامل می‌یابند و علایق آن‌ها در بازی‌ها نیز متفاوت است. دختران در حیطه برقراری ارتباط نسبت به پسران قوی‌تر هستند [12]. همچنین، مشخص شده است که بین جنسیت و تأخیر تکاملی در حیطه حرکتی و شخصی‌اجتماعی، ارتباط معناداری وجود دارد [13]. پژوهش اکبری و همکاران در سال 2012 نیز همین مسئله را نشان داد [14].
در چند مطالعه، میزان اختلالات تکاملی در پسران به طور چشمگیری بیشتر بود [15-18]. با این حال، در چند پژوهش دیگر، عامل جنسیت از عوامل غیرمؤثر بر تکامل کودکان شناخته شد [19-22]. بورن استین و همکاران در سال 2013 ارتباط نظام‌مندی را بین معلولیت و جنسیت نیافتند [23]. طبق مطالعه نوح‌جاه و همکاران، شیوع اختلالات در پسران بیشتر از دختران است [10]. با توجه به اهمیت موضوع تکامل کودکان و تعیین سبب‌شناسی آن، این پژوهش با هدف بررسی رابطه جنسیت با وضعیت تکاملی کودکان 12 ماهه مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی‌درمانی قزوین در سال 1390 انجام شد.

روش بررسی
پژوهش حاضر، مطالعه‌ای توصیفی است و در آن، ارتباط جنسیت با وضعیت تکاملی کودکان 12 ماهه مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی‌درمانی قزوین بررسی شد. جامعه پژوهش، همه کودکان 12 ماهه مراجعه‌کننده به این مراکز بود. به دلیل اینکه اختلالات ناشی از فلج مغزی معمولاً تا سن یک سالگی تشخیص داده می‌شوند و به تأیید می‌رسند و این موارد با ایجاد اختلالات تکاملی باعث مخدوش شدن نتایج مطالعه می‌شوند.
در این مطالعه معیارهای ورود کودکان به پژوهش ‌به این شرح بود: 12 ماه سن داشته باشند؛ ایرانی باشند؛ سن مادر بین 18 تا 35 سال باشد؛ حاصل زایمان چهارم یا کمتر باشند؛ مادر در دوران بارداری هیچ عارضه بارداری، سابقه مصرف الکل و دخانیات نداشته باشد؛ مادر حداقل سواد ابتدایی داشته باشد؛ کودک حاصل حاملگی طول‌کشیده و ناهنجاری واضح مادرزادی نباشد؛ کودک با هر دو والد زندگی کند و تک‌قلو باشد؛ همچنین، کودک در زمان تولد بیشتر از 38 هفته و وزن بیشتر از 2500 گرم داشته باشد و پس از تولد سابقه بستری در بیمارستان به علل غیرمامایی (اعم از حوادث و تروما) نداشته باشد؛ نمره آپگار طبیعی داشته باشد؛ حاصل زایمان به صورت سزارین اورژانسی نباشد؛ در شش ماه اول زندگی فقط با شیر مادر تغذیه شده باشد و در سن 6 تا 12 ماهگی قطره آهن به میزان کافی دریافت کرده باشد.
 نمونه‌گیری به صورت چندمرحله‌ای انجام شد. مراکز بهداشتی‌درمانی با استفاده از روش احتمالی خوشه‌ای انتخاب شدند و سپس بر اساس تعداد مراجعان در سه ماه گذشته، به هر خوشه سهمیه‌ای تعلق گرفت. 250 کودک 12 ماهه که مشخصات واحدهای تحت پژوهش را داشتند، به صورت در دسترس نمونه‌گیری شدند و والدین پرسش‌نامه سنین و مراحل را تکمیل کردند.
ابتدا فهرست همه مراکز بهداشتی‌درمانی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی‌درمانی شهر قزوین از اداره کل بهداشت استان قزوین گرفته شد. سپس، با مشخص کردن هر یک از این مراکز روی نقشه شهر، با در نظر گرفتن تمرکز مراکز در مناطق و همچنین جمعیت تحت پوشش منطقه، مراکز بهداشتی‌درمانی به‌منزله خوشه‌ها انتخاب شدند و بر اساس جمعیت کودکان 12 ماهه تحت پوشش هر مرکز، به آنان سهمیه‌ای اختصاص داده شد. مدت نمونه‌گیری از 1 تیر تا 5 مهر سال 1390 بود.
ابزار گردآوری داده‌ها شامل فرم اطلاعاتی حاوی اطلاعات مردم‌شناختی، پزشکی، بارداری و زایمان بود. شاخص‌های رشد کودک با ترازوی کفه‌ای و متر اندازه‌گیری شد. وضعیت تکاملی کودکان، با تکمیل آزمون تکاملی پرسش‌نامه سنین و مراحل سنجیده شد. این آزمون حاوی 19 پرسش‌نامه در سنین 4، 6، 8، 10، 12، 14، 16، 18، 20، 22، 24، 27، 30، 33، 36، 42، 48، 54 و 60 ماهگی است. برای هر گروه سنی 30 سؤال وجود دارد که شامل 6 سؤال برای هر یک از حیطه‌های پنج‌گانه برقراری ارتباط، حیطه حرکات درشت، حرکات ظریف، توان حل مسئله و مهارت‌های شخصی‌اجتماعی است. برای هر سؤال، 3 گزینه وجود دارد که عبارتند از: «بله»: برای هنگامی که کودک کاملاً می‌تواند فعالیت پرسیده‌شده را انجام دهد، «هنوز نه»: برای هنگامی که کودک هرگز فعالیت پرسیده‌شده را انجام نداده است و «گاهی»: برای توانایی انجام فعالیت پرسیده‌شده در برخی اوقات. 
به پاسخ «بله» 10 امتیاز، «گاهی» 5 امتیاز و «هنوز نه» صفر امتیاز تعلق می‌گیرد. پس از امتیاز دادن به پرسش‌نامه و مقایسه امتیازات به‌دست‌آمده با نقاط برش از پیش تعیین‌شده در دستورالعمل این آزمون، وضعیت تکاملی کودکان ارزیابی شد. چنانچه کودک در هر یک از حیطه‌های پنج‌گانه نتواند امتیاز نقطه برش مربوطه را کسب کند، در آن حیطه دچار مشکل است و باید پیگیری‌های تخصصی لازم برای کودک به منظور اطمینان از سلامت یا وجود اختلال و بیماری او انجام شود. پر کردن پرسش‌نامه 10 تا 15 دقیقه و امتیازبندی آن حدود یک دقیقه وقت می‌گیرد [14].
 در خصوص اعتباریابی فرم اطلاعاتی از روش اعتبار فرم محتوا استفاده شد. ابتدا با مطالعه مقالات و کتب علمی مرجع و شناخت کامل متغیرهای مداخله‌گر، سؤالات تنظیم شد و سپس، با نظرخواهی از 10 تن از اعضای هیئت علمی و استادان گروه مامایی و زنان دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی، این سؤالات اصلاح شدند. در راستای اعتباریابی صوری و بررسی قابلیت اجرایی این فرم، به 10 نفر از مادران مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی فرم اطلاعاتی داده شد تا آن را تکمیل کنند. پایایی این فرم به روش آزمون مجدد یک هفته بعد، با همان 10 نفر سنجیده شد. سپس، با استفاده از آزمون‌های آماری ارتباط بین متغیرها مشخص شد. 
پرسش‌نامه آزمون تکاملی سنین و مراحل، ابزاری معتبر در سطح جهانی است. اعتبار و پایایی این پرسش‌نامه به ترتیب 0/84 و 0/94 و توانایی آزمون برای تعیین اختلالات تکاملی 96 درصد گزارش شده است. ساجدی و همکاران، با انطباق و هنجاریابی این پرسش‌نامه در ایران که در سال 1385 روی 555 کودک 4 تا 60 ماهه شهر تهران انجام دادند، ضریب آلفای کرونباخ پرسش‌نامه‌ها را درمجموع 0/79 تعیین کردند و بر روایی سازه پرسش‌نامه‌ها به روش تحلیل عاملی مهر تأیید زدند. با وجود این، پژوهشگر پس از تشخیص کودکان دچار تأخیر تکاملی، با ارجاع آن‌ها به پزشک مرکز و انجام دوباره آزمون غربال‌گری «پرسش‌نامه سنین و مراحل»، از صحت تشخیص مطمئن می‌شد. اگر بار دوم نتیجه متفاوت بود و کودک تکامل طبیعی داشت، در گروه طبیعی قرار می‌گرفت، اما در فاصله‌ای کوتاه‌تر دوباره بررسی می‌شد.
پس از تأیید کمیته اخلاق و ارائه معرفی‌نامه رسمی به مسئولان مراکز و کسب موافقت آنان، پژوهشگر در محیط پژوهش حضور یافت و با ارائه توضیحاتی به مادران درباره پژوهش و اطمینان از محرمانه ماندن اطلاعات، در صورت موافقت و رضایت آگاهانه مادران و داشتن شرایط شرکت در مطالعه، فرم اطلاعاتی را به روش مصاحبه تکمیل کرد. سپس پرسش‌نامه سنین و مراحل نیز تکمیل شد و بر اساس آن، کودکان به دو گروه تأخیر در تکامل و تکامل طبیعی تقسیم شدند؛ با این هدف که آیا متغیر مطالعه‌شده در پیش‌بینی تأخیر تکامل نقش دارد یا خیر. کودکان دارای تأخیر تکامل شناخته‌شده در این مطالعه، به منظور تشخیص قطعی و انجام مداخله زودرس به مراکز توان‌بخشی کودکان معرفی شدند. در این پژوهش، بعضی سؤالات بر حافظه مادر اتکا داشت که کنترل آن از عهده پژوهشگر خارج است.
برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نسخه 18 نرم‌افزار SPSS استفاده شد. برای ارائه و توصیف اطلاعات با جداول، محاسبه درصد، میانگین و انحراف معیار، آمار توصیفی به‌ کار رفت. به منظور تجزیه‌وتحلیل و یافتن ارتباطات، از آمار استنباطی استفاده شد. به علت اینکه متغیر پاسخ، کیفی و دو حالته است، به منظور تعیین رابطه برای پیش‌بینی بین متغیرهای مطالعه‌شده و وضعیت تکاملی کودکان از مدل رگرسیون لجستیک استفاده شد. بنابراین، احتمال اختلال تکاملی به صورت اندازه ارتباط بیان می‌شود. سطح معناداری تمام آزمون‌ها کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.

یافته‌ها
39 نفر در گروه تأخیر در تکامل و 102 نفر در گروه تکامل طبیعی پسر بودند. بیشترین فراوانی جنسیت کودکان، پسر (56/4 درصد) بود که در جدول شماره 1 نشان داده شده است. 

 

شیوع موارد مشکوک به اختلال تکاملی در کودکان در مطالعه حاضر 22/4درصد (فاصله اطمینان 95درصد: 17 تا 28) بود. بیشترین میزان در حیطه برقراری ارتباط 8 درصد (فاصله اطمینان 95درصد: 5 تا 11) و کمترین میزان در حیطه توان حل مسئله 2 درصد (فاصله اطمینان 95درصد: 0 تا 4) به دست آمد. نتایج نشان داد که 69/6 درصد از کودکان با تأخیر تکاملی پسر و 30/4 درصد از آنان دختر هستند. در گروه تکاملی طبیعی 52/6 درصد از کودکان پسر و 47/4 درصد از کودکان دختر هستند. برای بررسی تفاوت وضعیت تکاملی بین گروه‌ها از آزمون خی‌دو استفاده شد که تفاوت معناداری را بین دو گروه نشان داد؛ به‌طوری‌که تأخیر تکاملی در پسران به طور معناداری بیشتر نشان داده شد (0/02=P) که در جدول شماره 2 آورده شده است. در  جدول شماره 2 ارتباط متغیر سن والدین و جنسیت با وضعیت تکاملی کودکان بیان شده است.
متغیر جنسیت پسر (0/055=P و 0/52=OR) رابطه معناداری با تأخیر تکاملی کودکان داشت. احتمال بروز تأخیر تکاملی در کودکان مشکوک به اختلال تکاملی در مقایسه با کودکان با تکامل طبیعی، در پسران 52/0 برابر بیشتر از دختران است. بقیه متغیرها رابطه معناداری با تأخیر تکاملی نشان ندادند.

بحث
نتیجه این پژوهش نشان داد جنسیت پسر در مدل لجستیک مقدار احتمال نزدیکی به سطح معناداری دارد (0/055=P و 0/52=OR). متغیرهای دیگر (سن و تحصیلات و شغل مادر و پدر، سابقه قبلی سقط، نوع زایمان، رتبه تولد، ازدواج فامیلی، فاصله‌گذاری بین تولدها، اندازه دور سر کودک در بدو تولد و 12 ماهگی و وزن کودک در 12 ماهگی) ارتباط معناداری با تأخیر تکاملی نداشتند (0/05  شیوع موارد مشکوک به اختلال تکاملی در کودکان 12 ماهه 22/4 درصد به دست آمد. در جوامع مختلف میزان شیوع تقریباً 15تا 18 درصد است [7 ،6]. شیوع تأخیر تکاملی کودکان در ایران و در شهر رشت در سال 1392، برابر 14 درصد، در یاسوج در سال 1394 برابر 7 درصد [25 ،24] و در البرز بین 3/69 تا 4/31 درصد در حیطه‌های مختلف بیان شده است [8]. در این مطالعه، احتمال بروز تأخیر تکاملی کودکان در مقایسه با کودکان با تکامل طبیعی، در پسران 0/52 برابر بیشتر از دختران است. تفاوت جنسیتی در این مطالعه به صورت مرزی با نتایج حاصل از تحقیقات قبلی مطابقت دارد. در این مطالعه، کودکان 12 ماهه به این علت بررسی شدند که به مشکلات جسمی یا ذهنی عمده مانند فلج مغزی و همچنین اختلالات متابولیک مانند فنیل کتونوری مبتلا شده بودند. اختلالات ناشی از فلج مغزی معمولاً تا سن یک سالگی تشخیص داده و تأیید می‌شوند. اهمیت این موارد در این است که می‌توانند با ایجاد اختلالات تکاملی باعث مخدوش شدن نتایج مطالعه شوند. 
والا و همکاران در سال 2015 بیان کردند که بین جنسیت و تأخیر تکاملی در حیطه حرکات ظریف و حل مسئله در 4 ماهگی و حیطه شخصی‌اجتماعی در 6 ماهگی ارتباط معناداری وجود دارد و پسران در همه حیطه‌ها امتیاز کمتری به دست آوردند [13]. اکبری و همکاران در سال 2012 نشان دادند که متغیر جنسیت، ارتباط معناداری با تأخیر تکاملی دارد. در این مطالعه با استفاده از پرسش‌نامه سنین و مراحل برای ارزیابی وضعیت تکاملی، مشخص شد کودکانی که تأخیر تکاملی دارند، 1/7 برابر بیشتر از کودکان طبیعی، پسر بودند [14]. همچنین کولز و همکاران در سال 2011 بیان کردند که در میان کودکان جنسیت بر رشد حرکتی تأثیر می‌گذارد [26]. لین و همکاران در مطالعه خود در سال 2009 بیان داشتند که تأخیر تکاملی در پسرها 2 برابر بیشتر از دخترهاست [27]. در پسران به طور درخور توجهی نرخ تأخیر تکاملی در مقایسه با دیگر مطالعات جنسیتی بیشتر است [27 ،18-15]، زیرا شیوع بیماری‌هایی که به تأخیر تکاملی منجر می‌شوند، در پسران نسبت به دختران به طور کلی بیشتر است [28].
در مطالعه پیک و همکاران در سال 2008، عامل جنسیت از عوامل غیرمؤثر بر تکامل کودکان شناخته شد [22]. پسرها دیرتر از دخترها در راه رفتن و صحبت کردن تکامل می‌یابند و علایق آن‌ها در بازی نیز متفاوت است [12]. همچنین، چاکراباتی و فومبون در سال 2005 شیوع بیشتر اختلالات تکاملی را در پسران گزارش کردند [29]. ریشتر و همکاران در سال 2007 نشان دادند که به طور متوسط، امتیاز دختران در یک جمعیت نروژی بیشتر از پسران در همه حیطه‌های پرسش‌نامه سنین و مراحل بود؛ البته به جز حیطه حرکات درشت که در آن، تفاوت معنادار نبود [16]. کرست‌جنز و همکاران نیز در سال 2009 دریافتند که نگرانی والدین در حوزه صحبت و برقراری ارتباط و تأخیر تکاملی 1/5 تا 4/7 برابر در پسرها بیشتر است [30]؛ البته دختران در حیطه برقراری ارتباط نسبت به پسران قوی‌تر هستند [12]. در مطالعه دیگری که در ترکیه صورت گرفت، بین وضعیت تکاملی دختران و پسران تفاوت معناداری به غیر از حیطه فردی‌اجتماعی در گروه سنی 24 ماه و حیطه ارتباطی در گروه سنی 42 ماه، مشاهده نشد [31]. 
در مطالعه هدیگر و همکاران در سال 2002، نشان داده شد که تأخیر تکامل حرکتی و اجتماعی در پسرها به طور معناداری بیشتر است [32]. برخلاف نتایج مطالعات ذکرشده، سلیمانی و همکاران در مطالعه خود در سال 2001 هیچ ارتباطی بین جنسیت و تأخیر تکاملی نیافتند [19]. همچنین، ساجدی و عالی‌زاد در سال 2005 نیز جنسیت را از عوامل غیرمؤثر بر تکامل حرکتی کودکان دانستند [21]. بورن‌استین و همکاران در سال 2013 بین معلولیت و جنسیت، تفاوت نظام‌مندی نیافتند [23].
شاید عامل جنسیت، رابطه معناداری با اختلال تکاملی در تک‌تک حیطه‌ها نداشته باشد، اما در کل، تأخیر تکاملی ارتباط بیشتر است. به همین علت در این پژوهش نیز مقدار درخور توجهی را نشان می‌دهد. با بررسی متغیرها به این نتیجه دست یافتیم که بین جنسیت کودک و وضعیت تکاملی کودکان 12 ماهه ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین پس از بررسی تأثیرات متقابل متغیرها در مدل لجستیک به این نتیجه دست یافتیم که پسر بودن ارتباط معناداری با وضعیت تکاملی کودکان دارد.

 نتیجه‌گیری
 با توجه به شیوع تأخیر تکاملی و تأثیر آن بر جامعه، ضروری است متخصصان سلامت، همراه با خانواده و جامعه بر تکامل کودکان نظارت کنند. شناسایی کودکان در معرض خطر در اسرع وقت برای تشخیص و مداخله زودتر و کاهش مشکلات در آینده مهم است. یکی از محدودیت‌های پژوهش حاضر مربوط به کم بودن حجم نمونه در زیرگروه اختلال تکاملی بود. برای بررسی دقیق‌تر، به نمونه بیشتری در گروه اختلال تکاملی نیاز است. با توجه به کمبود اطلاعات در زمینه اختلال تکامل، انجام مطالعات مشابه در این زمینه ضروری است.

تشکر و قدردانی
 این مقاله حاصل پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد خانم زهرا باجلان در گروه مامایی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهیدبهشتی است. در اینجا بر خود لازم می‌دانیم از همکاری تمام مراکز و واحدهای پژوهش صمیمانه تشکر کنیم.


 

References
[1]Kosaryan M, Vahidshahi K, Shafaat B, Abaskhanian A, Azizi S, Shahrokh SH, Asadi M. [Screening of developmental problem, day care centers, Sari, 2006 (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2007; 17(59):69-75.

[2]Soleimani F, Sajedi F, Akbari SA. [Developmental delay and related factors (Persian)]. Advances in Nursing & Midwifery. 2014; 24(85):61-70. 

[3]Mohammadi Parsa N, Moradi A, Einabadi F. [An investigation of the relationship between maternal depression with gross motor and fine motor delay in one -year old children (Persian)]. Journal of Paramedical and Rehabilitation Sciences. 2015; 4(4):43-50.

[4]Karimzadeh P. [Development and childhood developmental problems (Persian)]. Tehran: University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences; 2005.

[5]Siminghalam M, Alibakhshi H, Ahmadi zadeh Z. [An investigation of bilateral coordination of children with specific learning disorder (Persian)]. Journal of Paramedical and Rehabilitation Sciences. 2016; 5(1):7-13. 

[6]Glascoe FP. Early detection of developmental and behavioral problems. Pediatrics in Review. 2000; 21(8):272–80. doi: 10.1542/pir.21-8-272

[7]Rydz D, Srour M, Oskoui M, Marget N, Shiller M, Birnbaum R, et al. Screening for developmental delay in the setting of a community pediatric clinic: A prospective assessment of parent-report questionnaires. Pediatrics. 2006; 118(4):e1178–e1186. doi: 10.1542/peds.2006-0466

[8]Sajedi F, Vameghi R, Kraskian Mujembari A. Prevalence of undetected developmental delays in Iranian children. Child: Care, Health and Development. 2013; 40(3):379–88. doi: 10.1111/cch.12042

[9]Fox JA. Primary health care of children. New York: Mosby; 1997.

[10]Nouhjah S, Mokhveli Khazaei F. [Assessment of motor development of children attending health centers of Dezful City using World Health Organization standard indexes (Persian)]. Journal of Paramedical Sciences & Rehabilitation. 2014; 3(1):16-26.

[11]Behrman RE, Jenson HB, Stanton BF. Nelson textbook of pediatrics. Philadelphia: Saunders; 2007.

[12]McGregor KK, Oleson J, Bahnsen A, Duff D. Children with developmental language impairment have vocabulary deficits characterized by limited breadth and depth. International Journal of Language & Communication Disorders. 2013; 48(3):307–19. doi: 10.1111/1460-6984.12008

[13]Valla L, Wentzel Larsen T, Hofoss D, Slinning K. Prevalence of suspected developmental delays in early infancy: Results from a regional population-based longitudinal study. BMC Pediatrics. 2015; 15(1). doi: 10.1186/s12887-015-0528-z

[14]Amir-Ali-Akbari S, Torabi F, Soleimani F, Alavi-Majd H. [Correlation between high risk pregnancy and developmental delay in children 4-60 months in Isfahan, Iran 2010-2011 (Persian)]. Archives of Rehabilitation. 2011; 11:40-49

[15]Berglund E, Eriksson M , Westerlund M. Communicative skills in relation to gender, birth order, childcare and socioeconomic status in 18-month-old children. Scandinavian Journal of Psychology. 2005; 46(6):485–91. doi: 10.1111/j.1467-9450.2005.00480.x

[16]Richter J, Janson H. A validation study of the Norwegian version of the Ages and Stages Questionnaires. Acta Paediatrica. 2007; 96(5):748–52. doi: 10.1111/j.1651-2227.2007.00246.x

[17]Rydell AM, Diamantopoulou S, Thorell LB, Bohlin G. Hyperactivity, shyness, and sex: Development and socio-emotional functioning. British Journal of Developmental Psychology. 2009; 27(3):625–48. doi: 10.1348/026151008x346996

[18]Simpson GA, Colpe L, Greenspan S. Measuring functional developmental delay in infants and young children: Prevalence rates from the NHIS-D. Paediatric and Perinatal Epidemiology. 2003; 17(1):68–80. doi: 10.1046/j.1365-3016.2003.00459.x

[19]Soleimani F, Khoshbin E, Shams S. [Report of motor developmental delay screening of infants (4-18 Months Old) of Karaj city (Persian)]. Archives of Rehabilitation. 2001; 2(3):22-8.

[20]Sajedi F, Vameghi R, Habibollahi A, Lornejad H, Delavar B. Standardization and validation of the ASQ developmental disorders screening tool in children of Tehran city. Tehran University of Medical Sciences. 2012; 70(7):436-46.

[21]Sajedi F, Ali Zadeh V. [Study of prevalence and influence factor in delayed motor development in high risk infants (Persian)]. Archives of Rehabilitation. 2005; 5(4):7-12.

[22]Piek JP, Dawson L, Smith LM, Gasson N. The role of early fine and gross motor development on later motor and cognitive ability. Human Movement Science. 2008; 27(5):668–81. doi: 10.1016/j.humov.2007.11.002

[23]Bornstein MH, Hendricks C. Screening for developmental disabilities in developing countries. Social Science & Medicine. 2013; 97:307–15. doi: 10.1016/j.socscimed.2012.09.049

[24]Khabbazkar F, Dolatian M, Soleimani F, Alavi Majd H. [The survey of the correlation between domestic violence during pregnancy and after delivery with developmental status of 8-12 month’s infant (Persian)]. Pejouhandeh. 2015; 19(6):320-7.

[25]SF A, Mahboobe A, Firoozeh S. [Development status of 4-24 months children born to teenage mothers referred to health care centers in Yasuj, 2013 (Persian)]. Armaghan-e Danesh. 2015; 20(3):253-63.

[26]Cools W, De Martelaer K, Samaey C, Andries C. Fundamental movement skill performance of preschool children in relation to family context. Journal of Sports Sciences. 2011; 29(7):649–60. doi: 10.1080/02640414.2010.551540

[27]Lin JD, Yen CF, Wu JL, Kang SW. The administrative population report on children with developmental delays in Taiwan, 2003 through 2007. Research in Developmental Disabilities. 2009; 30(2):353–8. doi: 10.1016/j.ridd.2008.06.004

[28]Lai DC, Tseng YC, Guo HR. Gender and geographic differences in developmental delays among young children: Analysis of the data from the national registry in Taiwan. Research in Developmental Disabilities. 2011; 32(1):63–9. doi: 10.1016/j.ridd.2010.08.012

[29]Chakrabarti S, Fombonne E. Pervasive developmental disorders in preschool children: Confirmation of high prevalence. American Journal of Psychiatry. 2005; 162(6):1133–41. doi: 10.1176/appi.ajp.162.6.1133

[30]Kerstjens JM, Bos AF, ten Vergert EMJ, de Meer G, Butcher PR, Reijneveld SA. Support for the global feasibility of the Ages and Stages Questionnaire as developmental screener. Early Human Development. 2009; 85(7):443–7. doi: 10.1016/j.earlhumdev.2009.03.001

[31]Kapci EG, Kucuker S, Uslu RI. How applicable are ages and stages questionnaires for use with Turkish children. Topics in Early Childhood Special Education. 2010; 30(3):176–88. doi: 10.1177/0271121410373149

[32]Hediger ML, Overpeck MD, Ruan WJ, Troendle JF. Birthweight and gestational age effects on motor and social development. Paediatric and Perinatal Epidemiology. 2002; 16(1):33–46. doi: 10.1046/j.1365-3016.2002.00393.x