دوره 24، شماره 1 - ( بهار 1402 )
دوره، شماره، فصل و سال، شماره مسلسل |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Khademhamzehei E, Mortazavi Z, Najafivosough R, Haghgoo H A, Mortazavi S S. The Post-traumatic Stress Disorder in COVID-19 Recovered Patients: A Cross-sectional Study. jrehab 2023; 24 (1) :28-41
URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3189-fa.html
URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3189-fa.html
خادم حمزه ئی الهام، مرتضوی زهرا، نجفی وثوق رویا، حق‌گو حجت‌اله، مرتضوی سعیده سادات. اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19: مطالعه مقطعی. مجله توانبخشی. 1402; 24 (1) :28-41
URL: http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-3189-fa.html
الهام خادم حمزه ئی1 
، زهرا مرتضوی2 ، رویا نجفی وثوق3 ، حجت‌اله حق‌گو4 ، سعیده سادات مرتضوی* 5
، زهرا مرتضوی2 ، رویا نجفی وثوق3 ، حجت‌اله حق‌گو4 ، سعیده سادات مرتضوی* 5
1- مرکز تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
2- گروه گفتار درمانی، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران.
3- گروه آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
4- گروه کاردرمانی، مرکز تحقیقات اختلالات شنوایی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
5- گروه کاردرمانی، مرکز تحقیقات اختلالات شنوایی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران. ،s.mortazavi.ot@gmail.com
2- گروه گفتار درمانی، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران.
3- گروه آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
4- گروه کاردرمانی، مرکز تحقیقات اختلالات شنوایی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
5- گروه کاردرمانی، مرکز تحقیقات اختلالات شنوایی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران. ،
متن کامل [PDF 1305 kb]
(1039 دریافت)
| چکیده (HTML) (3251 مشاهده)
متن کامل: (1738 مشاهده)
مقدمه
بیماری کووید-19، بیماری عفونی بود که در پایان دسامبر 2019, در شهر ووهان چین گزارش شد. عامل آن یک نوع ویروس جدید و تغییر ژنتیک یافته از خانواده کرونا‌ویروس‌ها با عنوان SARS-CoV-2 بود و رسماً سازمان بهداشت جهانی آن را بیماری کووید-19 نام‌گذاری کرد [1]. این ویروس به دلیل قدرت سرایت بالا به‌سرعت در کل جهان انتشار پیدا کرد و تقریباً طی زمان اندک (کمتر از 4 ماه) تمامی کشورهای جهان را آلوده کرد [2 ,3]. طبق گزارش‌های رسمی در‌حال‌حاضر تا پنجم آذر ماه 1401 در دنیا 584935393 نفر و در ایران 7236361 نفر به این ویروس آلوده شدند و تعداد مرگ‌و‌میر ناشی از این ویروس در ایران 141385 نفر و 7061727 نفر بهبودیافته گزارش‌شده است [4]. شیوع بیماری و قرنطینه ناگهانی جامعه، تأثیر زیادی بر زندگی روزمره مردم داشت و نگرانی‌هایی را در‌مورد سلامت روان در عموم مردم ایجاد کرد [5]. افزایش خطر اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان ویروس مرس و سارس و کووید-19، شایع است [6].
اختلال استرس پس از سانحه یکی از نگرانی‌های اساسی سلامت عمومی است که می‌تواند پیامدهای طولانی‌مدت هیجانی، اجتماعی و مالی برای افراد و جامعه به دنبال داشته باشد که شیوع آن در جمعیت‌های عمومی 8 درصد تخمین زده شده است و نرخ مواجهه با حداقل یک رویداد آسیب‌زا در زندگی تقریباً 50 تا 65 درصد برآورد شده است [7]. این اختلال چهارمین تشخیص شایع روان‌پزشکی است و گزارش‌ها حاکی از آن است که 10 درصد از مردان و 18 درصد از زنان را مبتلا می‌کند [8]. در این بیماری شخص در معرض یک رویداد آسیب‌رسان شدید که شدت آن برای هر فردی آسیب‌رسان خواهد بود قرار می‌گیرد [9]. رویدادهای آسیب‌سان ممکن است تروما، سیل، زلزله، تجاوز جنسی و جنگ و مواردی از این قبیل باشد [10]. این اختلال در گروه‌های بیماران با تجربه بستری در بیمارستان ازجمله بیماران بخش آی‌سی‌یو که لوله‌گذاری و تهویه مکانیکی و هذیان داشتند، رخ می‌دهد [6]. مدت‌زمان بروز علائم در افراد مختلف متفاوت است و باتوجهبه علائم، دوره‌های بیماری و فشارهای روانی، مدت آن متغیر است و این مدت می‌تواند به کوتاهی یک هفته باشد [10]. ولی به‌طور عمده در 2 سال اول پس از سانحه بروز می‌کند [11]. در مطالعه سازمان بهداشت جهانی در 13 کشور و با مشارکت 23936 نفر با تجربه مواجهه با تروما گزارش شد که 6/6 درصد از آن‌ها شواهد بالینی یا نشانگان اساسی اختلال استرس پس از سانحه را مطابق با معیارهای پنجمین راهنمایی تشخیصی و آماری اختلالات روانی نشان داده بودند [12].
شواهد علمی حاکی از آن است که اختلال استرس پس از سانحه در گروه‌های مختلف از افراد بهبودیافته از کووید-19 در مواردی گزارش شده است و عواملی ازجمله چاقی، دیابت و بیماری‌های قلبی در مردان سیاه‌پوست و آسم در زنان سیاه‌پوست [13] فشار خون بالا و چاقی در جانبازان [14]، داشتن سابقه بیماری‌های روان‌پزشکی مثل افسردگی و اضطراب [15]، ذات‌الریه و درگیری لوب ریوی و سطوح بالاتر اوره [16] و سابقه ابتلا به سرطان [17] احتمال این اختلال را افزایش می‌دهد.
ازآنجاکه مدت‌زمان زیادی از شیوع و همه‌گیری بیماری کووید نگذشته است، ابهام در‌مورد خوب بودن و پیامدهای بیماری کووید زیاد است و احتمال می‌رود که بیماران بهبودیافته از این بیماری در جوامع مختلف، شیوع بالایی از اختلال استرس پس از سانحه داشته باشند. همچنان که در بیماری‌های مشابه، ازجمله سندرم حاد تنفسی شدید (سارس) و اپیدمی سندرم تنفسی خاورمیانه (مرس) مواردی از اختلال استرس پس از سانحه شدید گزارش شده است. ازآنجاکه انتظار می‌رود که همه‌گیری کووید-19 به مشکلات سلامت روان زودرس و تأخیری منجر شود و بهبودیافتگان کووید-19تا مدت‌ها زیر سایه آسیب‌های گذشته زندگی کنند [18, 19, 20] و همچنین با وجود شواهد علمی اندک در‌زمینه اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19 در جوامع مختلف ایرانی [21, 22, 23]، مطالعه حاضر با هدف بررسی اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19در شهر همدان طراحی شده است.
روش‌ها
مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی است که به‌منظور بررسی سطح استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19 در جمعیت شهر همدان و با مشارکت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی همدان انجام شد. پس از تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی همدان، جمع‌آوری داده‌ها در تاریخ30 آبان 1400شروع شد و در 30 بهمن 1400 به پایان رسید.
همه افرادی که به بیماری کووید-19 مبتلاشده بودند و نتیجه تست کرونای آن‌ها در مراکز بهداشتی و درمانی مثبت تشخیص داده شده و اطلاعات آن‌ها در مراکز بهداشتی و درمانی ثبت شده بود، واجد شرایط شرکت در مطالعه بودند. نمونه‌گیری به روش تصادفی ساده انجام شد. شرایط ورود به مطالعه : سن بالای 14 سال، تأیید تشخیص بیماری کووید-19از‌طرف معاونت بهداشتی دانشگاه، فاصله زمانی حداقل 1 ماه و حداکثر 3 ماه از زمان ابتلا، عدم تشخیص اختلال شناختی که مانع تکمیل پرسش‌نامه شود (MMSE>23)، داشتن سواد خواندن و نوشتن و توانایی استفاده از گوشی همراه توسط خود بیمار یا مراقب اصلی او، رضایت آگاهانه بیمار برای شرکت در مطالعه. شرایط خروج از مطالعه: اخذ درمان‌های روان‌پزشکی، روان‌شناختی، تشخیص اختلال پس از سانحه قبل از ابتلای فرد به کووید-19 و تمایل به خروج از مطالعه بود.
در اجرای پژوهش، پژوهشگر لیست افراد را از معاونت بهداشت و درمان دانشگاه علوم‌پزشکی همدان و ستاد ملی کرونا، اخذ و طی تماس تلفنی، مخاطبین را در جریان هدف کلی تحقیق قرار داد. آزمودنی‌هایی که مایل به شرکت در مطالعه بودند فرم رضایت‌نامه آگاهانه الکترونیک را امضا و لینک پرسش‌نامه برای آن‌ها یا مراقب یا نزدیکانش ارسال شد. در پایان مطالعه، افرادی که تمایل به اطلاع از نتایج مطالعه داشتند، پژوهشگران نتایج را به اطلاع آن‌ها رسانده و جهت ارجاع درمانی مناسب، راهنمایی لازم صورت گرفت.
تعداد نمونه لازم باتوجهبه مطالعات قبلی [24]، با در نظر گرفتن خطای نوع اول، 5 درصد و توان آزمون 90 درصد، 185 نفر محاسبه شد.
ابزار مورد استفاده در این پژوهش شامل فرم مشخصات جمعیت‌شناختی و مقیاس می سی سی پی بود. مشخصات جمعیت‌شناختی شامل سن، جنسیت (زن، مرد)، قد، وزن، شغل (دولتی، آزاد، خانه‌دار، غیرشاغل، بازنشسته)، وضعیت تأهل (متأهل، مجرد / بیوه)، تحصیلات (زیر دیپلم، دیپلم، فوق دیپلم، لیسانس فوق لیسانس و بالاتر)، بستری در بیمارستان به دلیل کرونا (بلی، خیر)، تعداد روزهای بستری در بخش و تعداد روزهای بستری در آی‌سی‌یو بود.
مقیاس می سی سی پی، یک مقیاس خودگزارشی است که در سال 1998 توسط کآنه و همکاران تدوین شد. این مقیاس برای ارزیابی شدت علائم اختلال استرس پس از سانحه استفاده می‌شود و شامل 35 گویه است، براساس یک مقیاس مدرج از هرگز با نمره 1 تا همیشه با نمره 5 (هرگز، به‌ندرت، گاهی، مکرراٌ و همیشه). در پژوهش بوکس و همکاران همبستگی سؤالات این مقیاس را با سیاهه خودسنجی برای اختلال استرس پس از سانحه را برابر با 0/82 گزارش کرده‌اند که حاکی از روایی بالای آن است [25]. همچنین هوانگ و کاشوبِک وست همبستگی بین مقیاس می سی سی پی برای سنجش اختلال استرس پس از سانحه و چک‌لیست اختلال استرس پس از سانحه را 0/90 به دست آورده‌اند [26]. حداقل امتیاز 35 و حداکثر 175 است. نمره 35 تا 70 به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه پایین، نمره بین 70 تا 105 به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه متوسط و نمره بالاتر از 105 به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه بالاست و در برخی از منابع هم نمره بالاتر از 107 را نشانه وجود اختلال استرس پس از سانحه عنوان کردند. ضریب آلفای کرونباخ این پرسش‌نامه 0/86 تا 0/94 گزارش شده است [27]. روایی و پایایی نسخه فارسی مقیاس اختلال استرس پس از سانحه توسط صادقی و همکاران (0/68=r و 0/001=P) گزارش شد. همچنین ضرایب روایی آلفای کرونباخ و بازآزمایی شاخص در کل مقیاس و ابعاد آن بالای 0/70 گزارش شده است [28]. در مطالعه حاضر، پایایی پرسش‌نامه‌ها با استفاده از آلفای کرونباخ 0/729 عنوان شد. مدت‌زمان تقریبی برای تکمیل پرسش‌نامه‌ها بین 15 تا 20 دقیقه بود.
تجزیه‌و‌تحلیل آماری داده‌ها
پس از ورود داده‌ها در نرم‌افزار SPSS ویراست 24، با استفاده از روش‌های آمار توصیفی (فراوانی، فراوانی نسبی، میانگین، انحراف معیار) به توصیف اطلاعات جمع‌آوری شده پرداخته شد. بعد ازبررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها، ارتباط هر‌یک از متغیرهای پایه‌ای با اختلال استرس پس از سانحه با استفاده از آزمون‌های مناسب آماری شامل من‌ویتنی، کراسکال والیس و ضریب همبستگی پیرسون مطالعه شد.
یافته‌ها
185 نفر از بهبودیافتگان کووید-19 بالای 14 سال و با میانگین 14/07±38/43 سال در مطالعه شرکت کردند. 117 نفر از شرکت‌کنندگان (63/2 درصد) زن، 122 نفر (65/9 درصد) متأهل و شغل بیشتر افراد خانه‌دار یا بیکار (35/6) و دارای تحصیلات لیسانس (44 درصد) بودند. 43 نفر (23/2 درصد) این گروه در بیمارستان و 142 نفر (76/8 درصد) در منزل بستری بودند. افراد بین 2 تا 28 روز و میانگین 4/15±6/41 روز در بخش و بین 1 تا 11 روز با میانگین 3/61±4/09 روز در بخش مراقبت‌های ویژه بستری بودند.
باتوجهبه عدم برقراری توزیع نرمال برای اختلال استرس در حداقل یکی از سطوح جنسیت، وضعیت تأهل و بستری در بیمارستان به علت کرونا، به‌منظور بررسی ارتباط بین این متغیرها با اختلال استرس پس از سانحه، از آزمون من‌ویتنی استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد بین اختلال استرس پس از سانحه با جنسیت ارتباط معنی‌داری وجود دارد. اختلال استرس پس از سانحه در زنان (63/2 درصد) بیشتر از مردان (63/8 درصد) بود، اما بین اختلال استرس پس از سانحه با وضعیت تأهل و بستری در بیمارستان به علت کرونا ارتباط معنی‌داری مشاهده نشد. همچنین باتوجهبه عدم برقراری توزیع نرمال برای اختلال استرس در حداقل یکی از سطوح شغل و تحصیلات، به‌منظور بررسی ارتباط بین این 2 متغیر با اختلال استرس پس از سانحه، از آزمون کراسکال والیس استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد بین اختلال استرس پس از سانحه با شغل ارتباط معنی‌داری وجود دارد، اما ارتباط معنی‌داری بین اختلال استرس پس از سانحه و تحصیلات مشاهده نشد. همچنین نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد ارتباط معنی‌داری بین اختلال استرس پس از سانحه با سن، قد و وزن در افراد بهبودیافته از کووید-19 وجود دارد (جدول شماره 1).
میانگین اختلال استرس پس از سانحه در افراد بهبودیافته از کووید-19، 17/37±80/37 بود که به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه متوسط است (جدول شماره 2).
در این میان 23/8 درصد اختلال استرس پس از سانحه پایین، 72/4 درصد اختلال استرس پس از سانحه متوسط و 3/8 درصد اختلال استرس پس از سانحه بالا داشتند.
بحث
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن است که سه‌چهارم افراد بهبودیافته از کووید-19، علائم اختلال استرس پس از سانحه دارند. هم‌راستا با نتایج، مطالعاتی در بیماران بهبودیافته از کووید-19 در تهران که 6 هفته از ترخیص آن‌ها گذشته بود، انجام شده است که نشان می‌دهد 58 درصد آن‌ها حداقل یک علامت ماندگار گزارش کردند. این علائم 15 درصد موارد اضطراب [21] 3/8 درصد اختلال استرس پس از سانحه و 5/8 درصد اضطراب و 5 درصد افسردگی عنوان شد [23] . در سایر مطالعات نیز علائم نورولوژی و روان‌شناختی پس از بهبودی کووید-19 تأیید شده است [29]. علائم اختلال افسردگی، اختلال خواب، اضطراب و استرس پس از سانحه همچنین از علائم سندرم بعد از مراقبت‌های ویژه در بیماران است [30]. در توجیه علت این یافته، ترس از پیامدهای کووید-19 و محدودیت ارتباطات اجتماعی احتمالاً باعث اختلالات روان‌شناختی می‌شود [31].
مطالعه حاضر نشان داد اختلال استرس پس از سانحه در زنان بهبودیافته از کووید-19 شایع‌تر است. هم‌راستا با مطالعه حاضر مطالعاتی درباره همه‌گیری کووید-19 [24]، H1N1 [32] و همچنین بهبودیافتگان سارس [33] نشان دادند زنان، مستعد ابتلا به سطوح بالاتر اختلال استرس پس از سانحه هستند. البته مطالعاتی هم هستند که نتایجی متفاوت را گزارش کردند. در مطالعه‌ای روی 1257 نفر از کارکنان سلامت و خدمات درمانی در همه‌گیری ویروس سارس [34] و ساکنین در منطقه جنگی [35]، افزایش احتمال ابتلا به استرس پس از سانحه در مردان بیش از زنان گزارش شد. در تبیین یافته مطالعه حاضر، قابل‌توجه است که زنان سطوح بالاتری از عوامل خطر بالقوه مانند افسردگی، حساسیت به اضطراب فیزیکی و درماندگی را تجربه می‌کنند [36].
درصد اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان از کووید-19 با تحصیلات کارشناسی بیش از سایر مقاطع بود. در سایر مطالعات نتایج متفاوتی گزارش شده است. به‌طوری‌که در مطالعه افراد 14 تا 35 سال در چین [37] و مطالعه جمعیت عمومی در زمان همه‌گیری ویروس سارس در تایوان در افراد با تحصیلات پایین‌تر احتمال اختلال استرس پس از سانحه و ناراحتی روانی بیش از افراد با تحصیلات بالاتر گزارش شد [38]. در مطالعه دیگری در جمعیت چینی در‌زمینه شیوع استرس پس از سانحه در زمان همه‌گیری بیماری کووید-19، تأکید شد که تحصیلات ارتباط معناداری با استرس پس از سانحه ندارد [24]. از دلایل احتمالی اختلاف در نتایج متفاوت این است که به محض تشدید بیماری، همه در قرنطینه خانگی قرار گرفتند. بنابراین تقریباً همه اطلاعات را در‌مورد همه‌گیری دریافت کردند که ممکن است تأثیر سابقه تحصیلی بر علائم اختلال استرس پس از سانحه را کاهش دهد [24].
در مطالعه حاضر ارتباط معنی‌داری بین شغل و اختلال استرس پس از سانحه وجود دارد و گروه خانه‌دار و غیرشاغل بالاترین شدت اختلال استرس پس از سانحه را نشان می‌دهند. مطالعات مختلفی اختلال استرس پس از سانحه در گروه‌های شغلی مختلف را بررسی کردند. در بررسی سلامت روان، 1 سال پس از جنگ 2006 در جنوب لبنان، مواردی مثل اختلال استرس پس از سانحه، افسردگی، سلامت عمومی در جمعیتی غیرنظامی، بالاترین میزان اختلال استرس پس از سانحه در افراد خانه‌دار (26/2 درصد) گزارش شد [39]. در همه‌گیری بیماری کووید، افراد غیرشاغل و خانه‌دار، خود را بیشتر در معرض هجمه اطلاعات رسانه‌ها قرار می‌دادند و همچنین نگرانی از حضور سایر اعضای خانواده، برحسب ضرورت، در خارج از منزل و احتمالاً مواجهه آن‌ها با ویروس، شرایط استرس را تشدید می‌کند.
سن و قد و وزن نیز از متغیرهای معنادار در پیش‌بینی استرس پس از سانحه در گروه موردمطالعه قلمداد شدند. مطالعات هال پین و همکارانش (2021) نشان داد 80 درصد از بیماران بستری شده در آی‌سی‌یو که علائم اختلال استرس پس از سانحه را گزارش کردند چاق بودند [40]. سایر مطالعات نیز ارتباط چاقی را با اختلال استرس پس از سانحه تأیید کردند [13، 14] و سن پایین‌تر را عامل حفاظتی در ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه لحاظ کردند [23].
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه نشان داد سه‌چهارم افراد بهبودیافته از کووید-19، علائم اختلال استرس پس از سانحه دارند و این علائم در زنان چاق و با سن بالا شدیدتر است. بنابراین به نظر می‌رسد طراحی و ارائه خدمات حمایتی و آموزشی به بهبودیافتگان از کووید-19 می‌تواند در پیشگیری و مدیریت این اختلال مؤثر باشد که و عملکرد آن‌ها را بهبود بخشد.
ازجمله مهم‌ترین محدودیت‌های موجود در انجام پژوهش حاضر می‌توان به استفاده نکردن از ابزاری با قابلیت حذف موارد تکراری اشاره کرد. البته اطمینان حاصل شد که از‌طریق آی‌پی‌های یکسان چندین پاسخ ثبت نشده باشد. باتوجهبه اینکه ابتلای افراد ناگهانی صورت گرفته است، بدیهی است که عدم ابتلا به استرس پس از سانحه قبل از ابتلا به کووید در افراد موردمطالعه تنها براساس خودگزارشی نمونه‌ها ثبت شد و پژوهشگران قادر به کنترل ایدئال نبودند. مطالعه در مقطعی از زمان و با ابزار خودگزارشی و بدون گروه مقایسه انجام شده است و در تعمیم نتایج، لازم است احتیاط شود. اختلال استرس پس از سانحه در افراد بهبودیافته از کووید-19 شیوع قابل‌توجهی دارد که لازم است در درمان‌های بالینی مورد توجه متولیان سلامت و کادر بهداشت و درمان باشد. از نقاط قوت مطالعه، جمع‌آوری نمونه‌ها از لیست تأیید‌شده معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی همدان است که با آزمایش PCR و سواپ بینی و حلق، ابتلای آن‌ها به کووید-19 با تشخیص موثق تأیید شده بود، ولی ازآنجاکه سویه کووید و متغیرهای قومی و فرهنگی و افراد سالم بدون تجربه ابتلا به کووید، در گروه مقایسه مورد بررسی واقع نشده و تجزیه‌وتحلیلی مبتنی بر این موارد وجود ندارد، پیشنهاد می‌شود این موارد در مطالعات آتی مورد نظر قرار بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش از سوی کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی همدان با شناسه IR.UMSHA.REC.1400.645 تأیید شده است. به‌منظور رعایت ملاحظات اخلاقی در مطالعه حاضر، در ابتدا هدف از انجام پژوهش و روش انجام پژوهش برای آزمودنی‌ها توضیح داده شد. تکمیل پرسش‌نامه‌ها و حضور در مطالعه به‌صورت داوطلبانه بود و از همه شرکت‌کنندگان رضایت‌نامه اخذ شد. اطلاعات شخصی هر آزمودنی تا انتهای پژوهش با کد‌گذاری پرسش‌نامه‌ها محرمانه باقی ماند. نتیجه پژوهش در‌صورتی‌که آزمودنی‌ها تمایل به دانستن آن داشتند، به آن‌ها اطلاع داده شد.
حامی مالی
این مقاله منتج از طرح تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم‌پزشکی همدان (شماره: 140008257020) و با حمایت مالی مرکز پژوهش دانشجویان انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: الهام خادم حمزه‌ئی، سعیده سادات مرتضوی؛ روش‌شناسی: رؤیا نجفی وثوق، زهرا مرتضوی؛ تحلیل، تحقیق و بررسی: الهام خادم حمزه ئی، زهرا مرتضوی، رؤیا نجفی وثوق؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: سعیده سادات مرتضوی ، حجت‌اله حق‌گو
تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت بهداشت درمان دانشگاه علوم‌پزشکی همدان که همکاری لازم را داشتند تشکر و قدردانی می‌شود.
بیماری کووید-19، بیماری عفونی بود که در پایان دسامبر 2019, در شهر ووهان چین گزارش شد. عامل آن یک نوع ویروس جدید و تغییر ژنتیک یافته از خانواده کرونا‌ویروس‌ها با عنوان SARS-CoV-2 بود و رسماً سازمان بهداشت جهانی آن را بیماری کووید-19 نام‌گذاری کرد [1]. این ویروس به دلیل قدرت سرایت بالا به‌سرعت در کل جهان انتشار پیدا کرد و تقریباً طی زمان اندک (کمتر از 4 ماه) تمامی کشورهای جهان را آلوده کرد [2 ,3]. طبق گزارش‌های رسمی در‌حال‌حاضر تا پنجم آذر ماه 1401 در دنیا 584935393 نفر و در ایران 7236361 نفر به این ویروس آلوده شدند و تعداد مرگ‌و‌میر ناشی از این ویروس در ایران 141385 نفر و 7061727 نفر بهبودیافته گزارش‌شده است [4]. شیوع بیماری و قرنطینه ناگهانی جامعه، تأثیر زیادی بر زندگی روزمره مردم داشت و نگرانی‌هایی را در‌مورد سلامت روان در عموم مردم ایجاد کرد [5]. افزایش خطر اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان ویروس مرس و سارس و کووید-19، شایع است [6].
اختلال استرس پس از سانحه یکی از نگرانی‌های اساسی سلامت عمومی است که می‌تواند پیامدهای طولانی‌مدت هیجانی، اجتماعی و مالی برای افراد و جامعه به دنبال داشته باشد که شیوع آن در جمعیت‌های عمومی 8 درصد تخمین زده شده است و نرخ مواجهه با حداقل یک رویداد آسیب‌زا در زندگی تقریباً 50 تا 65 درصد برآورد شده است [7]. این اختلال چهارمین تشخیص شایع روان‌پزشکی است و گزارش‌ها حاکی از آن است که 10 درصد از مردان و 18 درصد از زنان را مبتلا می‌کند [8]. در این بیماری شخص در معرض یک رویداد آسیب‌رسان شدید که شدت آن برای هر فردی آسیب‌رسان خواهد بود قرار می‌گیرد [9]. رویدادهای آسیب‌سان ممکن است تروما، سیل، زلزله، تجاوز جنسی و جنگ و مواردی از این قبیل باشد [10]. این اختلال در گروه‌های بیماران با تجربه بستری در بیمارستان ازجمله بیماران بخش آی‌سی‌یو که لوله‌گذاری و تهویه مکانیکی و هذیان داشتند، رخ می‌دهد [6]. مدت‌زمان بروز علائم در افراد مختلف متفاوت است و باتوجهبه علائم، دوره‌های بیماری و فشارهای روانی، مدت آن متغیر است و این مدت می‌تواند به کوتاهی یک هفته باشد [10]. ولی به‌طور عمده در 2 سال اول پس از سانحه بروز می‌کند [11]. در مطالعه سازمان بهداشت جهانی در 13 کشور و با مشارکت 23936 نفر با تجربه مواجهه با تروما گزارش شد که 6/6 درصد از آن‌ها شواهد بالینی یا نشانگان اساسی اختلال استرس پس از سانحه را مطابق با معیارهای پنجمین راهنمایی تشخیصی و آماری اختلالات روانی نشان داده بودند [12].
شواهد علمی حاکی از آن است که اختلال استرس پس از سانحه در گروه‌های مختلف از افراد بهبودیافته از کووید-19 در مواردی گزارش شده است و عواملی ازجمله چاقی، دیابت و بیماری‌های قلبی در مردان سیاه‌پوست و آسم در زنان سیاه‌پوست [13] فشار خون بالا و چاقی در جانبازان [14]، داشتن سابقه بیماری‌های روان‌پزشکی مثل افسردگی و اضطراب [15]، ذات‌الریه و درگیری لوب ریوی و سطوح بالاتر اوره [16] و سابقه ابتلا به سرطان [17] احتمال این اختلال را افزایش می‌دهد.
ازآنجاکه مدت‌زمان زیادی از شیوع و همه‌گیری بیماری کووید نگذشته است، ابهام در‌مورد خوب بودن و پیامدهای بیماری کووید زیاد است و احتمال می‌رود که بیماران بهبودیافته از این بیماری در جوامع مختلف، شیوع بالایی از اختلال استرس پس از سانحه داشته باشند. همچنان که در بیماری‌های مشابه، ازجمله سندرم حاد تنفسی شدید (سارس) و اپیدمی سندرم تنفسی خاورمیانه (مرس) مواردی از اختلال استرس پس از سانحه شدید گزارش شده است. ازآنجاکه انتظار می‌رود که همه‌گیری کووید-19 به مشکلات سلامت روان زودرس و تأخیری منجر شود و بهبودیافتگان کووید-19تا مدت‌ها زیر سایه آسیب‌های گذشته زندگی کنند [18, 19, 20] و همچنین با وجود شواهد علمی اندک در‌زمینه اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19 در جوامع مختلف ایرانی [21, 22, 23]، مطالعه حاضر با هدف بررسی اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19در شهر همدان طراحی شده است.
روش‌ها
مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی است که به‌منظور بررسی سطح استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان کووید-19 در جمعیت شهر همدان و با مشارکت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی همدان انجام شد. پس از تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی همدان، جمع‌آوری داده‌ها در تاریخ30 آبان 1400شروع شد و در 30 بهمن 1400 به پایان رسید.
همه افرادی که به بیماری کووید-19 مبتلاشده بودند و نتیجه تست کرونای آن‌ها در مراکز بهداشتی و درمانی مثبت تشخیص داده شده و اطلاعات آن‌ها در مراکز بهداشتی و درمانی ثبت شده بود، واجد شرایط شرکت در مطالعه بودند. نمونه‌گیری به روش تصادفی ساده انجام شد. شرایط ورود به مطالعه : سن بالای 14 سال، تأیید تشخیص بیماری کووید-19از‌طرف معاونت بهداشتی دانشگاه، فاصله زمانی حداقل 1 ماه و حداکثر 3 ماه از زمان ابتلا، عدم تشخیص اختلال شناختی که مانع تکمیل پرسش‌نامه شود (MMSE>23)، داشتن سواد خواندن و نوشتن و توانایی استفاده از گوشی همراه توسط خود بیمار یا مراقب اصلی او، رضایت آگاهانه بیمار برای شرکت در مطالعه. شرایط خروج از مطالعه: اخذ درمان‌های روان‌پزشکی، روان‌شناختی، تشخیص اختلال پس از سانحه قبل از ابتلای فرد به کووید-19 و تمایل به خروج از مطالعه بود.
در اجرای پژوهش، پژوهشگر لیست افراد را از معاونت بهداشت و درمان دانشگاه علوم‌پزشکی همدان و ستاد ملی کرونا، اخذ و طی تماس تلفنی، مخاطبین را در جریان هدف کلی تحقیق قرار داد. آزمودنی‌هایی که مایل به شرکت در مطالعه بودند فرم رضایت‌نامه آگاهانه الکترونیک را امضا و لینک پرسش‌نامه برای آن‌ها یا مراقب یا نزدیکانش ارسال شد. در پایان مطالعه، افرادی که تمایل به اطلاع از نتایج مطالعه داشتند، پژوهشگران نتایج را به اطلاع آن‌ها رسانده و جهت ارجاع درمانی مناسب، راهنمایی لازم صورت گرفت.
تعداد نمونه لازم باتوجهبه مطالعات قبلی [24]، با در نظر گرفتن خطای نوع اول، 5 درصد و توان آزمون 90 درصد، 185 نفر محاسبه شد.
ابزار مورد استفاده در این پژوهش شامل فرم مشخصات جمعیت‌شناختی و مقیاس می سی سی پی بود. مشخصات جمعیت‌شناختی شامل سن، جنسیت (زن، مرد)، قد، وزن، شغل (دولتی، آزاد، خانه‌دار، غیرشاغل، بازنشسته)، وضعیت تأهل (متأهل، مجرد / بیوه)، تحصیلات (زیر دیپلم، دیپلم، فوق دیپلم، لیسانس فوق لیسانس و بالاتر)، بستری در بیمارستان به دلیل کرونا (بلی، خیر)، تعداد روزهای بستری در بخش و تعداد روزهای بستری در آی‌سی‌یو بود.
مقیاس می سی سی پی، یک مقیاس خودگزارشی است که در سال 1998 توسط کآنه و همکاران تدوین شد. این مقیاس برای ارزیابی شدت علائم اختلال استرس پس از سانحه استفاده می‌شود و شامل 35 گویه است، براساس یک مقیاس مدرج از هرگز با نمره 1 تا همیشه با نمره 5 (هرگز، به‌ندرت، گاهی، مکرراٌ و همیشه). در پژوهش بوکس و همکاران همبستگی سؤالات این مقیاس را با سیاهه خودسنجی برای اختلال استرس پس از سانحه را برابر با 0/82 گزارش کرده‌اند که حاکی از روایی بالای آن است [25]. همچنین هوانگ و کاشوبِک وست همبستگی بین مقیاس می سی سی پی برای سنجش اختلال استرس پس از سانحه و چک‌لیست اختلال استرس پس از سانحه را 0/90 به دست آورده‌اند [26]. حداقل امتیاز 35 و حداکثر 175 است. نمره 35 تا 70 به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه پایین، نمره بین 70 تا 105 به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه متوسط و نمره بالاتر از 105 به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه بالاست و در برخی از منابع هم نمره بالاتر از 107 را نشانه وجود اختلال استرس پس از سانحه عنوان کردند. ضریب آلفای کرونباخ این پرسش‌نامه 0/86 تا 0/94 گزارش شده است [27]. روایی و پایایی نسخه فارسی مقیاس اختلال استرس پس از سانحه توسط صادقی و همکاران (0/68=r و 0/001=P) گزارش شد. همچنین ضرایب روایی آلفای کرونباخ و بازآزمایی شاخص در کل مقیاس و ابعاد آن بالای 0/70 گزارش شده است [28]. در مطالعه حاضر، پایایی پرسش‌نامه‌ها با استفاده از آلفای کرونباخ 0/729 عنوان شد. مدت‌زمان تقریبی برای تکمیل پرسش‌نامه‌ها بین 15 تا 20 دقیقه بود.
تجزیه‌و‌تحلیل آماری داده‌ها
پس از ورود داده‌ها در نرم‌افزار SPSS ویراست 24، با استفاده از روش‌های آمار توصیفی (فراوانی، فراوانی نسبی، میانگین، انحراف معیار) به توصیف اطلاعات جمع‌آوری شده پرداخته شد. بعد ازبررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها، ارتباط هر‌یک از متغیرهای پایه‌ای با اختلال استرس پس از سانحه با استفاده از آزمون‌های مناسب آماری شامل من‌ویتنی، کراسکال والیس و ضریب همبستگی پیرسون مطالعه شد.
یافته‌ها
185 نفر از بهبودیافتگان کووید-19 بالای 14 سال و با میانگین 14/07±38/43 سال در مطالعه شرکت کردند. 117 نفر از شرکت‌کنندگان (63/2 درصد) زن، 122 نفر (65/9 درصد) متأهل و شغل بیشتر افراد خانه‌دار یا بیکار (35/6) و دارای تحصیلات لیسانس (44 درصد) بودند. 43 نفر (23/2 درصد) این گروه در بیمارستان و 142 نفر (76/8 درصد) در منزل بستری بودند. افراد بین 2 تا 28 روز و میانگین 4/15±6/41 روز در بخش و بین 1 تا 11 روز با میانگین 3/61±4/09 روز در بخش مراقبت‌های ویژه بستری بودند.
باتوجهبه عدم برقراری توزیع نرمال برای اختلال استرس در حداقل یکی از سطوح جنسیت، وضعیت تأهل و بستری در بیمارستان به علت کرونا، به‌منظور بررسی ارتباط بین این متغیرها با اختلال استرس پس از سانحه، از آزمون من‌ویتنی استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد بین اختلال استرس پس از سانحه با جنسیت ارتباط معنی‌داری وجود دارد. اختلال استرس پس از سانحه در زنان (63/2 درصد) بیشتر از مردان (63/8 درصد) بود، اما بین اختلال استرس پس از سانحه با وضعیت تأهل و بستری در بیمارستان به علت کرونا ارتباط معنی‌داری مشاهده نشد. همچنین باتوجهبه عدم برقراری توزیع نرمال برای اختلال استرس در حداقل یکی از سطوح شغل و تحصیلات، به‌منظور بررسی ارتباط بین این 2 متغیر با اختلال استرس پس از سانحه، از آزمون کراسکال والیس استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد بین اختلال استرس پس از سانحه با شغل ارتباط معنی‌داری وجود دارد، اما ارتباط معنی‌داری بین اختلال استرس پس از سانحه و تحصیلات مشاهده نشد. همچنین نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد ارتباط معنی‌داری بین اختلال استرس پس از سانحه با سن، قد و وزن در افراد بهبودیافته از کووید-19 وجود دارد (جدول شماره 1).
میانگین اختلال استرس پس از سانحه در افراد بهبودیافته از کووید-19، 17/37±80/37 بود که به معنای شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه متوسط است (جدول شماره 2).
در این میان 23/8 درصد اختلال استرس پس از سانحه پایین، 72/4 درصد اختلال استرس پس از سانحه متوسط و 3/8 درصد اختلال استرس پس از سانحه بالا داشتند.
بحث
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن است که سه‌چهارم افراد بهبودیافته از کووید-19، علائم اختلال استرس پس از سانحه دارند. هم‌راستا با نتایج، مطالعاتی در بیماران بهبودیافته از کووید-19 در تهران که 6 هفته از ترخیص آن‌ها گذشته بود، انجام شده است که نشان می‌دهد 58 درصد آن‌ها حداقل یک علامت ماندگار گزارش کردند. این علائم 15 درصد موارد اضطراب [21] 3/8 درصد اختلال استرس پس از سانحه و 5/8 درصد اضطراب و 5 درصد افسردگی عنوان شد [23] . در سایر مطالعات نیز علائم نورولوژی و روان‌شناختی پس از بهبودی کووید-19 تأیید شده است [29]. علائم اختلال افسردگی، اختلال خواب، اضطراب و استرس پس از سانحه همچنین از علائم سندرم بعد از مراقبت‌های ویژه در بیماران است [30]. در توجیه علت این یافته، ترس از پیامدهای کووید-19 و محدودیت ارتباطات اجتماعی احتمالاً باعث اختلالات روان‌شناختی می‌شود [31].
مطالعه حاضر نشان داد اختلال استرس پس از سانحه در زنان بهبودیافته از کووید-19 شایع‌تر است. هم‌راستا با مطالعه حاضر مطالعاتی درباره همه‌گیری کووید-19 [24]، H1N1 [32] و همچنین بهبودیافتگان سارس [33] نشان دادند زنان، مستعد ابتلا به سطوح بالاتر اختلال استرس پس از سانحه هستند. البته مطالعاتی هم هستند که نتایجی متفاوت را گزارش کردند. در مطالعه‌ای روی 1257 نفر از کارکنان سلامت و خدمات درمانی در همه‌گیری ویروس سارس [34] و ساکنین در منطقه جنگی [35]، افزایش احتمال ابتلا به استرس پس از سانحه در مردان بیش از زنان گزارش شد. در تبیین یافته مطالعه حاضر، قابل‌توجه است که زنان سطوح بالاتری از عوامل خطر بالقوه مانند افسردگی، حساسیت به اضطراب فیزیکی و درماندگی را تجربه می‌کنند [36].
درصد اختلال استرس پس از سانحه در بهبودیافتگان از کووید-19 با تحصیلات کارشناسی بیش از سایر مقاطع بود. در سایر مطالعات نتایج متفاوتی گزارش شده است. به‌طوری‌که در مطالعه افراد 14 تا 35 سال در چین [37] و مطالعه جمعیت عمومی در زمان همه‌گیری ویروس سارس در تایوان در افراد با تحصیلات پایین‌تر احتمال اختلال استرس پس از سانحه و ناراحتی روانی بیش از افراد با تحصیلات بالاتر گزارش شد [38]. در مطالعه دیگری در جمعیت چینی در‌زمینه شیوع استرس پس از سانحه در زمان همه‌گیری بیماری کووید-19، تأکید شد که تحصیلات ارتباط معناداری با استرس پس از سانحه ندارد [24]. از دلایل احتمالی اختلاف در نتایج متفاوت این است که به محض تشدید بیماری، همه در قرنطینه خانگی قرار گرفتند. بنابراین تقریباً همه اطلاعات را در‌مورد همه‌گیری دریافت کردند که ممکن است تأثیر سابقه تحصیلی بر علائم اختلال استرس پس از سانحه را کاهش دهد [24].
در مطالعه حاضر ارتباط معنی‌داری بین شغل و اختلال استرس پس از سانحه وجود دارد و گروه خانه‌دار و غیرشاغل بالاترین شدت اختلال استرس پس از سانحه را نشان می‌دهند. مطالعات مختلفی اختلال استرس پس از سانحه در گروه‌های شغلی مختلف را بررسی کردند. در بررسی سلامت روان، 1 سال پس از جنگ 2006 در جنوب لبنان، مواردی مثل اختلال استرس پس از سانحه، افسردگی، سلامت عمومی در جمعیتی غیرنظامی، بالاترین میزان اختلال استرس پس از سانحه در افراد خانه‌دار (26/2 درصد) گزارش شد [39]. در همه‌گیری بیماری کووید، افراد غیرشاغل و خانه‌دار، خود را بیشتر در معرض هجمه اطلاعات رسانه‌ها قرار می‌دادند و همچنین نگرانی از حضور سایر اعضای خانواده، برحسب ضرورت، در خارج از منزل و احتمالاً مواجهه آن‌ها با ویروس، شرایط استرس را تشدید می‌کند.
سن و قد و وزن نیز از متغیرهای معنادار در پیش‌بینی استرس پس از سانحه در گروه موردمطالعه قلمداد شدند. مطالعات هال پین و همکارانش (2021) نشان داد 80 درصد از بیماران بستری شده در آی‌سی‌یو که علائم اختلال استرس پس از سانحه را گزارش کردند چاق بودند [40]. سایر مطالعات نیز ارتباط چاقی را با اختلال استرس پس از سانحه تأیید کردند [13، 14] و سن پایین‌تر را عامل حفاظتی در ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه لحاظ کردند [23].
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه نشان داد سه‌چهارم افراد بهبودیافته از کووید-19، علائم اختلال استرس پس از سانحه دارند و این علائم در زنان چاق و با سن بالا شدیدتر است. بنابراین به نظر می‌رسد طراحی و ارائه خدمات حمایتی و آموزشی به بهبودیافتگان از کووید-19 می‌تواند در پیشگیری و مدیریت این اختلال مؤثر باشد که و عملکرد آن‌ها را بهبود بخشد.
ازجمله مهم‌ترین محدودیت‌های موجود در انجام پژوهش حاضر می‌توان به استفاده نکردن از ابزاری با قابلیت حذف موارد تکراری اشاره کرد. البته اطمینان حاصل شد که از‌طریق آی‌پی‌های یکسان چندین پاسخ ثبت نشده باشد. باتوجهبه اینکه ابتلای افراد ناگهانی صورت گرفته است، بدیهی است که عدم ابتلا به استرس پس از سانحه قبل از ابتلا به کووید در افراد موردمطالعه تنها براساس خودگزارشی نمونه‌ها ثبت شد و پژوهشگران قادر به کنترل ایدئال نبودند. مطالعه در مقطعی از زمان و با ابزار خودگزارشی و بدون گروه مقایسه انجام شده است و در تعمیم نتایج، لازم است احتیاط شود. اختلال استرس پس از سانحه در افراد بهبودیافته از کووید-19 شیوع قابل‌توجهی دارد که لازم است در درمان‌های بالینی مورد توجه متولیان سلامت و کادر بهداشت و درمان باشد. از نقاط قوت مطالعه، جمع‌آوری نمونه‌ها از لیست تأیید‌شده معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی همدان است که با آزمایش PCR و سواپ بینی و حلق، ابتلای آن‌ها به کووید-19 با تشخیص موثق تأیید شده بود، ولی ازآنجاکه سویه کووید و متغیرهای قومی و فرهنگی و افراد سالم بدون تجربه ابتلا به کووید، در گروه مقایسه مورد بررسی واقع نشده و تجزیه‌وتحلیلی مبتنی بر این موارد وجود ندارد، پیشنهاد می‌شود این موارد در مطالعات آتی مورد نظر قرار بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش از سوی کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی همدان با شناسه IR.UMSHA.REC.1400.645 تأیید شده است. به‌منظور رعایت ملاحظات اخلاقی در مطالعه حاضر، در ابتدا هدف از انجام پژوهش و روش انجام پژوهش برای آزمودنی‌ها توضیح داده شد. تکمیل پرسش‌نامه‌ها و حضور در مطالعه به‌صورت داوطلبانه بود و از همه شرکت‌کنندگان رضایت‌نامه اخذ شد. اطلاعات شخصی هر آزمودنی تا انتهای پژوهش با کد‌گذاری پرسش‌نامه‌ها محرمانه باقی ماند. نتیجه پژوهش در‌صورتی‌که آزمودنی‌ها تمایل به دانستن آن داشتند، به آن‌ها اطلاع داده شد.
حامی مالی
این مقاله منتج از طرح تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم‌پزشکی همدان (شماره: 140008257020) و با حمایت مالی مرکز پژوهش دانشجویان انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: الهام خادم حمزه‌ئی، سعیده سادات مرتضوی؛ روش‌شناسی: رؤیا نجفی وثوق، زهرا مرتضوی؛ تحلیل، تحقیق و بررسی: الهام خادم حمزه ئی، زهرا مرتضوی، رؤیا نجفی وثوق؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: سعیده سادات مرتضوی ، حجت‌اله حق‌گو
تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت بهداشت درمان دانشگاه علوم‌پزشکی همدان که همکاری لازم را داشتند تشکر و قدردانی می‌شود.
References
1.Wu J, Li J, Zhu G, Zhang Y, Bi Z, Yu Y, et al. Clinical features of maintenance hemodialysis patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China. Clinical Journal of the American Society of Nephrology. 2020; 15(8):1139-45. [DOI:10.2215/CJN.04160320] [PMID] [PMCID]
2.Zangrillo A, Beretta L, Silvani P, Colombo S, Scandroglio AM, Dell’Acqua A, et al. Fast reshaping of intensive care unit facilities in a large metropolitan hospital in Milan, Italy: Facing the covid-19 pandemic emergency. Critical Care and Resuscitation. 2020; 22(2):91-4. [DOI:10.51893/2020.2.pov1] [PMID]
3.Remuzzi A, Remuzzi G. Covid-19 and Italy: What next? The lancet. 2020; 395(10231):1225-8. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30627-9] [PMID]
4.Gupta R, Grover S, Basu A, Krishnan V, Tripathi A, Subramanyam A, et al. Changes in sleep pattern and sleep quality during covid-19 lockdown. Indian Journal of Psychiatry. 2020; 62(4):370-8. [DOI:10.4103/psychiatry.IndianJPsychiatry_523_20] [PMID] [PMCID]
5.Bonsaksen T, Heir T, Schou-Bredal I, Ekeberg Ø, Skogstad L, Grimholt TK. Post-traumatic stress disorder and associated factors during the early stage of the covid-19 pandemic in Norway. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(24):9210. [DOI:10.3390/ijerph17249210] [PMID] [PMCID]
6.Kaseda ET, Levine AJ. Post-traumatic stress disorder: A differential diagnostic consideration for covid-19 survivors. The Clinical Neuropsychologist. 2020; 34(7-8):1498-514. [DOI:10.1080/13854046.2020.1811894] [PMID]
7.Sheldon T. Psychological intervention including emotional freedom techniques for an adult with motor vehicle accident related posttraumatic stress disorder: A case study. Current Research in Psychology. 2014; 5(1):40-63. [DOI:10.3844/crpsp.2014.40.63]
8.Nagpal M, Gleichauf K, Ginsberg J. Meta-analysis of heart rate variability as a psychophysiological indicator of posttraumatic stress disorder. Journal of Trauma & Treatment. 2013; 3(1):1000182. [DOI:10.4172/2167-1222.1000182]
9.St Cyr K, McIntyre-Smith A, Contractor AA, Elhai JD, Richardson JD. Somatic symptoms and health-related quality of life among treatment-seeking Canadian forces personnel with PTSD. Psychiatry Research. 2014; 218(1-2):148-52. [DOI:10.1016/j.psychres.2014.03.038] [PMID]
10.Hojjati H, Ebadi A, Akhoondzadeh G, Sirati M, Heravi M, Nohi E. [Sleep quality in spouses of war veterans with post-traumatic stress: A qualitative study (Persian)]. Military Caring Sciences Journal. 2017; 4(1):1-9. [DOI:10.29252/mcs.4.1.1]
11.Mandani B, Rostami H, Hosseini MS. [Comparison of the health related quality of life in out-patient and in-patient war veterans with post traumatic stress disorder (Persian)]. Iranian Journal of War and Public Health. 2012; 4(4):35-42. [Link]
12.Williamson JB, Porges EC, Lamb DG, Porges SW. Maladaptive autonomic regulation in PTSD accelerates physiological aging. Frontiers in Psychology. 2015; 5:1571. [DOI:10.3389/fpsyg.2014.01571] [PMID] [PMCID]
13.Archibald P, Thorpe R. Chronic medical conditions as predictors of the likelihood of PTSD among black adults: Preparing for the aftermath of covid-19. Health & Social Work. 2021; 46(4):268-76. [DOI:10.1093/hsw/hlab025] [PMID]
14.Haderlein TP, Wong MS, Yuan A, Llorente MD, Washington DL. Association of PTSD with covid-19 testing and infection in the veterans health administration. Journal of Psychiatric Research. 2021; 143:504-7. [DOI:10.1016/j.jpsychires.2020.11.033] [PMID] [PMCID]
15.De Lorenzo R, Conte C, Lanzani C, Benedetti F, Roveri L, Mazza MG, et al. Residual clinical damage after covid-19: A retrospective and prospective observational cohort study. Plos One. 2020; 15(10):e0239570. [DOI:10.1371/journal.pone.0239570] [PMID] [PMCID]
16.Mei Z, Wu X, Zhang X, Zheng X, Li W, Fan R, et al. The occurrence and risk factors associated with post-traumatic stress disorder among discharged covid-19 patients in Tianjin, China. Brain and Behavior. 2022; 12(2):e2492. [DOI:10.1002/brb3.2492] [PMID] [PMCID]
17.Ernst M, Brähler E, Beutel M. How can we support covid-19 survivors? Five lessons from long-term cancer survival. Public Health. 2021; 197:e8-9. [DOI:10.1016/j.puhe.2020.12.017] [PMID] [PMCID]
18.Batawi S, Tarazan N, Al-Raddadi R, Al Qasim E, Sindi A, Al Johni S, et al. Quality of life reported by survivors after hospitalization for Middle East respiratory syndrome (MERS). Health and Quality of Life Outcomes. 2019; 17(1):101. [DOI:10.1186/s12955-019-1165-2] [PMID] [PMCID]
19.Kim HC, Yoo SY, Lee BH, Lee SH, Shin HS. Psychiatric findings in suspected and confirmed Middle East respiratory syndrome patients quarantined in hospital: A retrospective chart analysis. Psychiatry Investigation. 2018; 15(4):355. [DOI:10.30773/pi.2017.10.25.1] [PMID] [PMCID]
20.Mak IW, Chu CM, Pan PC, Yiu MG, Chan VL. Long-term psychiatric morbidities among SARS survivors. General Hospital Psychiatry. 2009; 31(4):318-26. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2009.03.001] [PMID] [PMCID]
21.Moradian ST, Parandeh A, Khalili R, Karimi L. Delayed symptoms in patients recovered from covid-19. Iranian Journal of Public Health. 2020; 49(11):2120-7. [DOI:10.18502/ijph.v49i11.4729] [PMID] [PMCID]
22.Nagarajan R, Krishnamoorthy Y, Basavarachar V, Dakshinamoorthy R. Prevalence of post-traumatic stress disorder among survivors of severe covid-19 infections: A systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders. 2022; 299:52-9. [DOI:10.1016/j.jad.2021.11.040] [PMID] [PMCID]
23.Khademi M, Vaziri-Harami R, Shams J. Prevalence of mental health problems and its associated factors among recovered covid-19 patients during the pandemic: A single-center study. Frontiers in Psychiatry. 2021; 12:602244. [DOI:10.3389/fpsyt.2021.602244] [PMID] [PMCID]
24.Sun L, Yi B, Pan X, Wu L, Shang Z, Jia Y, et al. PTSD symptoms and sleep quality of covid-19 patients during hospitalization: An observational study from two centers. Nature and Science of Sleep. 2021; 12:602244. [DOI:10.2147/NSS.S317618] [PMID] [PMCID]
25.Boks MP, van Mierlo HC, Rutten BP, Radstake TR, De Witte L, Geuze E, et al. Longitudinal changes of telomere length and epigenetic age related to traumatic stress and post-traumatic stress disorder. Psychoneuroendocrinology. 2015; 51:506-12. [DOI:10.1016/j.psyneuen.2014.07.011] [PMID]
26.Huang Hh, Kashubeck-West S. Exposure, agency, perceived threat, and guilt as predictors of posttraumatic stress disorder in veterans. Journal of Counseling & Development. 2015; 93(1):3-13. [DOI:10.1002/j.1556-6676.2015.00176.x]
27.Hosseininejad SM, Jahanian F, Elyasi F, Mokhtari H, Koulaei ME, Pashaei SM. The prevalence of post-traumatic stress disorder among emergency nurses: A cross sectional study in northern Iran. BioMedicine. 2019; 9(3):19. [DOI:10.1051/bmdcn/2019090319] [PMID] [PMCID]
28.Sadeghi M, Taghva A, Goudarzi N, Rah Nejat A. [Validity and reliability of Persian version of “post-traumatic stress disorder scale” in war veterans (Persian)]. Iranian Journal of War and Public Health. 2016; 8(4):243-9. [Link]
29.Bashar FR, Vahedian-Azimi A, Hajiesmaeili M, Salesi M, Farzanegan B, Shojaei S, et al. Post-ICU psychological morbidity in very long ICU stay patients with ARDS and delirium. Journal of Critical Care. 2018; 43:88-94. [DOI:10.1016/j.jcrc.2017.08.034] [PMID]
30.Wang CH, Tsay SL, Bond AE. Post-traumatic stress disorder, depression, anxiety and quality of life in patients with traffic-related injuries. Journal of Advanced Nursing. 2005; 52(1):22-30. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2005.03560.x] [PMID]
31.Liu N, Zhang F, Wei C, Jia Y, Shang Z, Sun L, et al. Prevalence and predictors of PTSS during covid-19 outbreak in China hardest-hit areas: Gender differences matter. Psychiatry Research. 2020; 287:112921. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.112921] [PMID] [PMCID]
32.Xu J, Zheng Y, Wang M, Zhao J, Zhan Q, Fu M, et al. Predictors of symptoms of posttraumatic stress in Chinese university students during the 2009 H1N1 influenza pandemic. Medical Science Monitor. 2011; 17(7):PH60. [DOI:10.12659/MSM.881836] [PMID] [PMCID]
33.Hong X, Currier GW, Zhao X, Jiang Y, Zhou W, Wei J. Posttraumatic stress disorder in convalescent severe acute respiratory syndrome patients: A 4-year follow-up study. General Hospital Psychiatry. 2009; 31(6):546-54. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2009.06.008] [PMID] [PMCID]
34.Chong MY, Wang WC, Hsieh WC, Lee CY, Chiu NM, Yeh WC, et al. Psychological impact of severe acute respiratory syndrome on health workers in a tertiary hospital. The British Journal of Psychiatry. 2004; 185(2):127-33. [DOI:10.1192/bjp.185.2.127] [PMID]
35.Yasan A, Saka G, Ozkan M, Ertem M. Trauma type, gender, and risk of PTSD in a region within an area of conflict. Journal of Traumatic Stress. 2009; 22(6):663-6. [DOI:10.1002/jts.20459] [PMID]
36.Christiansen DM, Hansen M. Accounting for sex differences in PTSD: A multi-variable mediation model. European Journal of Psychotraumatology. 2015; 6(1):26068. [DOI:10.3402/ejpt.v6.26068] [PMID] [PMCID]
37.Liang L, Ren H, Cao R, Hu Y, Qin Z, Li C, et al. The effect of covid-19 on youth mental health. Psychiatric Quarterly. 2020; 91(3):841-52. [DOI:10.1007/s11126-020-09744-3] [PMID] [PMCID]
38.Peng EY, Lee MB, Tsai ST, Yang CC, Morisky DE, Tsai LT, et al. Population-based post-crisis psychological distress: An example from the SARS outbreak in Taiwan. Journal of the Formosan Medical Association. 2010; 109(7):524-32. [DOI:10.1016/S0929-6646(10)60087-3] [PMID]
39.Farhood L, Dimassi H, Strauss NL. Understanding post-conflict mental health: Assessment of PTSD, depression, general health and life events in civilian population one year after the 2006 war in South Lebanon. Journal of Traumatic Stress Disorders & Treatment. 2013; 2:2. [DOI:10.4172/2324-8947.1000103]
40.Halpin SJ, McIvor C, Whyatt G, Adams A, Harvey O, McLean L, et al. Postdischarge symptoms and rehabilitation needs in survivors of covid-19 infection: A cross-sectional evaluation. Journal of Medical Virology. 2021; 93(2):1013-22. [DOI:10.1002/jmv.26368] [PMID]
1.Wu J, Li J, Zhu G, Zhang Y, Bi Z, Yu Y, et al. Clinical features of maintenance hemodialysis patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China. Clinical Journal of the American Society of Nephrology. 2020; 15(8):1139-45. [DOI:10.2215/CJN.04160320] [PMID] [PMCID]
2.Zangrillo A, Beretta L, Silvani P, Colombo S, Scandroglio AM, Dell’Acqua A, et al. Fast reshaping of intensive care unit facilities in a large metropolitan hospital in Milan, Italy: Facing the covid-19 pandemic emergency. Critical Care and Resuscitation. 2020; 22(2):91-4. [DOI:10.51893/2020.2.pov1] [PMID]
3.Remuzzi A, Remuzzi G. Covid-19 and Italy: What next? The lancet. 2020; 395(10231):1225-8. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30627-9] [PMID]
4.Gupta R, Grover S, Basu A, Krishnan V, Tripathi A, Subramanyam A, et al. Changes in sleep pattern and sleep quality during covid-19 lockdown. Indian Journal of Psychiatry. 2020; 62(4):370-8. [DOI:10.4103/psychiatry.IndianJPsychiatry_523_20] [PMID] [PMCID]
5.Bonsaksen T, Heir T, Schou-Bredal I, Ekeberg Ø, Skogstad L, Grimholt TK. Post-traumatic stress disorder and associated factors during the early stage of the covid-19 pandemic in Norway. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(24):9210. [DOI:10.3390/ijerph17249210] [PMID] [PMCID]
6.Kaseda ET, Levine AJ. Post-traumatic stress disorder: A differential diagnostic consideration for covid-19 survivors. The Clinical Neuropsychologist. 2020; 34(7-8):1498-514. [DOI:10.1080/13854046.2020.1811894] [PMID]
7.Sheldon T. Psychological intervention including emotional freedom techniques for an adult with motor vehicle accident related posttraumatic stress disorder: A case study. Current Research in Psychology. 2014; 5(1):40-63. [DOI:10.3844/crpsp.2014.40.63]
8.Nagpal M, Gleichauf K, Ginsberg J. Meta-analysis of heart rate variability as a psychophysiological indicator of posttraumatic stress disorder. Journal of Trauma & Treatment. 2013; 3(1):1000182. [DOI:10.4172/2167-1222.1000182]
9.St Cyr K, McIntyre-Smith A, Contractor AA, Elhai JD, Richardson JD. Somatic symptoms and health-related quality of life among treatment-seeking Canadian forces personnel with PTSD. Psychiatry Research. 2014; 218(1-2):148-52. [DOI:10.1016/j.psychres.2014.03.038] [PMID]
10.Hojjati H, Ebadi A, Akhoondzadeh G, Sirati M, Heravi M, Nohi E. [Sleep quality in spouses of war veterans with post-traumatic stress: A qualitative study (Persian)]. Military Caring Sciences Journal. 2017; 4(1):1-9. [DOI:10.29252/mcs.4.1.1]
11.Mandani B, Rostami H, Hosseini MS. [Comparison of the health related quality of life in out-patient and in-patient war veterans with post traumatic stress disorder (Persian)]. Iranian Journal of War and Public Health. 2012; 4(4):35-42. [Link]
12.Williamson JB, Porges EC, Lamb DG, Porges SW. Maladaptive autonomic regulation in PTSD accelerates physiological aging. Frontiers in Psychology. 2015; 5:1571. [DOI:10.3389/fpsyg.2014.01571] [PMID] [PMCID]
13.Archibald P, Thorpe R. Chronic medical conditions as predictors of the likelihood of PTSD among black adults: Preparing for the aftermath of covid-19. Health & Social Work. 2021; 46(4):268-76. [DOI:10.1093/hsw/hlab025] [PMID]
14.Haderlein TP, Wong MS, Yuan A, Llorente MD, Washington DL. Association of PTSD with covid-19 testing and infection in the veterans health administration. Journal of Psychiatric Research. 2021; 143:504-7. [DOI:10.1016/j.jpsychires.2020.11.033] [PMID] [PMCID]
15.De Lorenzo R, Conte C, Lanzani C, Benedetti F, Roveri L, Mazza MG, et al. Residual clinical damage after covid-19: A retrospective and prospective observational cohort study. Plos One. 2020; 15(10):e0239570. [DOI:10.1371/journal.pone.0239570] [PMID] [PMCID]
16.Mei Z, Wu X, Zhang X, Zheng X, Li W, Fan R, et al. The occurrence and risk factors associated with post-traumatic stress disorder among discharged covid-19 patients in Tianjin, China. Brain and Behavior. 2022; 12(2):e2492. [DOI:10.1002/brb3.2492] [PMID] [PMCID]
17.Ernst M, Brähler E, Beutel M. How can we support covid-19 survivors? Five lessons from long-term cancer survival. Public Health. 2021; 197:e8-9. [DOI:10.1016/j.puhe.2020.12.017] [PMID] [PMCID]
18.Batawi S, Tarazan N, Al-Raddadi R, Al Qasim E, Sindi A, Al Johni S, et al. Quality of life reported by survivors after hospitalization for Middle East respiratory syndrome (MERS). Health and Quality of Life Outcomes. 2019; 17(1):101. [DOI:10.1186/s12955-019-1165-2] [PMID] [PMCID]
19.Kim HC, Yoo SY, Lee BH, Lee SH, Shin HS. Psychiatric findings in suspected and confirmed Middle East respiratory syndrome patients quarantined in hospital: A retrospective chart analysis. Psychiatry Investigation. 2018; 15(4):355. [DOI:10.30773/pi.2017.10.25.1] [PMID] [PMCID]
20.Mak IW, Chu CM, Pan PC, Yiu MG, Chan VL. Long-term psychiatric morbidities among SARS survivors. General Hospital Psychiatry. 2009; 31(4):318-26. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2009.03.001] [PMID] [PMCID]
21.Moradian ST, Parandeh A, Khalili R, Karimi L. Delayed symptoms in patients recovered from covid-19. Iranian Journal of Public Health. 2020; 49(11):2120-7. [DOI:10.18502/ijph.v49i11.4729] [PMID] [PMCID]
22.Nagarajan R, Krishnamoorthy Y, Basavarachar V, Dakshinamoorthy R. Prevalence of post-traumatic stress disorder among survivors of severe covid-19 infections: A systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders. 2022; 299:52-9. [DOI:10.1016/j.jad.2021.11.040] [PMID] [PMCID]
23.Khademi M, Vaziri-Harami R, Shams J. Prevalence of mental health problems and its associated factors among recovered covid-19 patients during the pandemic: A single-center study. Frontiers in Psychiatry. 2021; 12:602244. [DOI:10.3389/fpsyt.2021.602244] [PMID] [PMCID]
24.Sun L, Yi B, Pan X, Wu L, Shang Z, Jia Y, et al. PTSD symptoms and sleep quality of covid-19 patients during hospitalization: An observational study from two centers. Nature and Science of Sleep. 2021; 12:602244. [DOI:10.2147/NSS.S317618] [PMID] [PMCID]
25.Boks MP, van Mierlo HC, Rutten BP, Radstake TR, De Witte L, Geuze E, et al. Longitudinal changes of telomere length and epigenetic age related to traumatic stress and post-traumatic stress disorder. Psychoneuroendocrinology. 2015; 51:506-12. [DOI:10.1016/j.psyneuen.2014.07.011] [PMID]
26.Huang Hh, Kashubeck-West S. Exposure, agency, perceived threat, and guilt as predictors of posttraumatic stress disorder in veterans. Journal of Counseling & Development. 2015; 93(1):3-13. [DOI:10.1002/j.1556-6676.2015.00176.x]
27.Hosseininejad SM, Jahanian F, Elyasi F, Mokhtari H, Koulaei ME, Pashaei SM. The prevalence of post-traumatic stress disorder among emergency nurses: A cross sectional study in northern Iran. BioMedicine. 2019; 9(3):19. [DOI:10.1051/bmdcn/2019090319] [PMID] [PMCID]
28.Sadeghi M, Taghva A, Goudarzi N, Rah Nejat A. [Validity and reliability of Persian version of “post-traumatic stress disorder scale” in war veterans (Persian)]. Iranian Journal of War and Public Health. 2016; 8(4):243-9. [Link]
29.Bashar FR, Vahedian-Azimi A, Hajiesmaeili M, Salesi M, Farzanegan B, Shojaei S, et al. Post-ICU psychological morbidity in very long ICU stay patients with ARDS and delirium. Journal of Critical Care. 2018; 43:88-94. [DOI:10.1016/j.jcrc.2017.08.034] [PMID]
30.Wang CH, Tsay SL, Bond AE. Post-traumatic stress disorder, depression, anxiety and quality of life in patients with traffic-related injuries. Journal of Advanced Nursing. 2005; 52(1):22-30. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2005.03560.x] [PMID]
31.Liu N, Zhang F, Wei C, Jia Y, Shang Z, Sun L, et al. Prevalence and predictors of PTSS during covid-19 outbreak in China hardest-hit areas: Gender differences matter. Psychiatry Research. 2020; 287:112921. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.112921] [PMID] [PMCID]
32.Xu J, Zheng Y, Wang M, Zhao J, Zhan Q, Fu M, et al. Predictors of symptoms of posttraumatic stress in Chinese university students during the 2009 H1N1 influenza pandemic. Medical Science Monitor. 2011; 17(7):PH60. [DOI:10.12659/MSM.881836] [PMID] [PMCID]
33.Hong X, Currier GW, Zhao X, Jiang Y, Zhou W, Wei J. Posttraumatic stress disorder in convalescent severe acute respiratory syndrome patients: A 4-year follow-up study. General Hospital Psychiatry. 2009; 31(6):546-54. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2009.06.008] [PMID] [PMCID]
34.Chong MY, Wang WC, Hsieh WC, Lee CY, Chiu NM, Yeh WC, et al. Psychological impact of severe acute respiratory syndrome on health workers in a tertiary hospital. The British Journal of Psychiatry. 2004; 185(2):127-33. [DOI:10.1192/bjp.185.2.127] [PMID]
35.Yasan A, Saka G, Ozkan M, Ertem M. Trauma type, gender, and risk of PTSD in a region within an area of conflict. Journal of Traumatic Stress. 2009; 22(6):663-6. [DOI:10.1002/jts.20459] [PMID]
36.Christiansen DM, Hansen M. Accounting for sex differences in PTSD: A multi-variable mediation model. European Journal of Psychotraumatology. 2015; 6(1):26068. [DOI:10.3402/ejpt.v6.26068] [PMID] [PMCID]
37.Liang L, Ren H, Cao R, Hu Y, Qin Z, Li C, et al. The effect of covid-19 on youth mental health. Psychiatric Quarterly. 2020; 91(3):841-52. [DOI:10.1007/s11126-020-09744-3] [PMID] [PMCID]
38.Peng EY, Lee MB, Tsai ST, Yang CC, Morisky DE, Tsai LT, et al. Population-based post-crisis psychological distress: An example from the SARS outbreak in Taiwan. Journal of the Formosan Medical Association. 2010; 109(7):524-32. [DOI:10.1016/S0929-6646(10)60087-3] [PMID]
39.Farhood L, Dimassi H, Strauss NL. Understanding post-conflict mental health: Assessment of PTSD, depression, general health and life events in civilian population one year after the 2006 war in South Lebanon. Journal of Traumatic Stress Disorders & Treatment. 2013; 2:2. [DOI:10.4172/2324-8947.1000103]
40.Halpin SJ, McIvor C, Whyatt G, Adams A, Harvey O, McLean L, et al. Postdischarge symptoms and rehabilitation needs in survivors of covid-19 infection: A cross-sectional evaluation. Journal of Medical Virology. 2021; 93(2):1013-22. [DOI:10.1002/jmv.26368] [PMID]
نوع مطالعه: پژوهشی |
موضوع مقاله:
کاردرمانی
دریافت: 1401/7/4 | پذیرش: 1401/9/15 | انتشار: 1401/10/11
دریافت: 1401/7/4 | پذیرش: 1401/9/15 | انتشار: 1401/10/11
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار مجله آرشیو توانبخشی تحت مجوز Attribution-NonCommercial 4.0 هستند.
تماس با ما
فصلنامه آرشیو توانبخشی
تلفن دفتر فصلنامه: 02171732812، 09941095452 (زمان تماس شنبه تا چهار شنبه ۸ صبح تا ۱۴ بعد از ظهر)
تلفن ناشر : 02145355555 - 02145355000
ایمیل: rehabilitationj@gmail.com
