مقدمه
استئوآرتریت زانو یکی از شایعترین بیماریهای مفصل زانوست و در ایران 15/5 درصد مردم از این مشکل رنج میبرند [
1]. استئوآرتریت زانو یک اختلال چندعاملی، التهابی و تخریبی مفصل است که بافتهای سینوویال و غضروف مفصلی را درگیر میکند [
2] و باعث ایجاد درد دائمی، محدودیت عملکرد و کیفیت پایین زندگی میشود [
3]. هدف از مدیریت استئوآرتریت زانو ،کنترل درد و بهبود کیفیت زندگی بیماران است [
4].
جراحی تعویض کامل مفصل زانو یک جراحی رایج بهمنظور کاهش درد و بهبود عملکرد افرادی است که از این بیماری رنج میبرند [
3]. وجود درد پس از جراحی تعویض کامل مفصل زانو یک نگرانی اصلی است که در 60 درصد موارد بهصورت شدید و در 30 درصد موارد بهطور متوسط وجود دارد [
5] و کیفیت زندگی افراد را کاهش میدهد [
6]. از مهمترین اهداف این جراحی، کاهش درد، بهبود عملکرد و افزایش کیفیت زندگی این بیماران است [
7]. برخی از دلایل درد دائمی پس از جراحی تعویض کامل مفصل زانو عبارتاند از عفونت، عملکرد نامناسب اجزای مکانیکی، سندرمهای درد سمپاتیک، گیرافتادگی عصب و دردهای عضلانیاسکلتی [
8]. در الگوریتم هافمن که علل درد پس از جراحی تعویض کامل مفصل زانو را بررسی کرده است از دردهای عضلانیاسکلتی یا خارج مفصلی بهعنوان دهمین عامل درد نام برده میشود [
9]. یکی از علل دردهای عضلانیاسکلتی نقاط ماشهای فعال هستند که به میزان چشمگیری در بروز درد پس از جراحی تعویض کامل مفصل زانو نقش دارند، زیرا به نظر میرسد جراحی یا استرس باعث فعال شدن نقاط ماشهای در این بیماران میشود [
10].
بهطورکلی، نقاط ماشهای یکی از دلایل شایع دردهای عضلانیاسکلتی است و شیوع درد حاصل از این نقاط ماشهای در تمام بیماران با درد مزمن بسیار زیاد است [
11]. بهطوریکه حدود 85 تا 95 از بیماران کلینیک درد را شامل میشوند [
12]. روشهای مختلفی برای غیرفعال کردن نقاط ماشهای، مانند امواج ماورای صوت، فشار ایسکمیک، اسپری سرد، استرچ، لیزر، داروهای خوراکی، تزریق بیحسی موضعی، سوزن خشک سطحی و عمقی وجود دارند [
13].
مکانیسم دقیق عملکرد سوزن خشک هنوز کاملاً مشخص نیست و مکانیسمهایی مانند اختلال در صفحه انتهایی، تغییر در طول، تنشن فیبرهای عضله ،تحریک گیرندههای مکانیکی، افزایش جریان خون، آزاد شدن مسکنهای درونریزی که روی حساسیت مرکزی و محیطی تأثیر میگذارند، تغییر محیط شیمیایی اطراف نقاط ماشهای فعال درنتیجه بهبود عملکرد بافت، اصلاح مکانیک و ترمیم بافت در این زمینه مطرح هستند [
14,
15]. سوزن خشک عمقی بهعنوان یک روش ساده و مؤثر، بهطور گسترده در کلینیکهای فیزیوتراپی استفاده میشود و به این ترتیب بیماران وقت و هزینه کمتری صرف میکنند [
16]. در مطالعه هنری تأثیر سوزن خشک در بیماران در لیست انتظار جراحی تعویض مفصل زانو بر روی عضلات اطراف زانو باعث کاهش درد بیماران شد [
11].
باتوجهبه نبود مطالعهای که تأثیر سوزن خشک را در بیماران تعویض مفصل زانو بررسی کرده باشد، تصمیم بر این شد که در این مطالعه اثر یک جلسه سوزن خشک بر میزان درد و عملکرد بیمارانی که حداقل 3 ماه از جراحی تعویض مفصل زانوی آنها گذشته بود و دارای نقاط ماشهای فعال در عضلات اطراف زانو بودند، بررسی شود.
روشها
این تحقیق یک مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی قبل و بعد بود که از مهر ماه 1397 لغایت شهریور 1398 در مرکز خصوصی فیزیوتراپی در شهر اصفهان انجام شد. 49 بیمار مرد یا زن که حداقل 3 ماه از جراحی تعویض مفصل زانوی آنها گذشته بود، پس از ارزیابی معیارهای ورود و خروج توسط پزشک متخصص ارتوپد، به این مطالعه ارجاع داده شدند. سپس محقق اول که فیزیوتراپیست با 15 سال تجربه بود معیارهای ورود و خروج و وجود نقاط ماشهای فعال در عضلات اطراف زانو شامل کوادریسپس، هامسترینگ، گاستروسولئوس را ارزیابی کرد [
11]. 27 بیمار واجد شرایط بودند که 2 نفر از آنها به دلیل ترس از سوزن خشک حاضر به همکاری نشدند. نهایتاً 25 بیمار وارد مطالعه شدند.
معیارهای ورود به مطالعه، شامل دامنه سنی 55 تا 80 سال، توانایی خواندن و نوشتن، داشتن دامنه کامل اکتنشن زانو، داشتن میزان درد بالای 40 میلیمتر در مقیاس خطی دیداری درد و وجود نقاط ماشهای فعال در عضلات اطراف زانو شامل کوادریسپس، هامسترینگ و گاستروسولئوس براساس شاخص ارزیابی تراول و سیمون بود [
10،
11،
15].
وجود 3 مورد از 4 شاخص ارزیابی تراول و سیمون الزامی بود که این شاخصها عبارتاند از:
1. وجود باند سفت درون عضله در هنگام معاینه دستی؛
2. حساسیت بالا یا دردناک بودن نقاط با لمس دستی؛
3. احساس مجدد درد ارجاعی قبلی با فشردن نقاط؛
4. ایجاد انقباض موضعی در اثر فشردن بین 2 انگشت.
بیمارانی که حداقل 1 و حداکثر 2 نقطه ماشهای فعال داشتند وارد مطالعه شدند. وجود درد ارجاعی از کمر، نوروپاتی، فیبرو میالژیا، کمکاری تیروئید، مرالژیا پارستزیا، بیماریهای سیستمیک یا انعقادی، بیماریهای بدخیم، میوپاتی، ترس از سوزن زدن، استفاده از داروهای ضدانعقادی خون و یا داروهای مُسکن، انجام جراحی تعویض مفصل لگن در همان سمت، انجام جراحی تعویض کامل مفصل زانوی سمت مقابل در کمتر از 6 ماه قبل و اشکال در تکنیکهای جراحی ازجمله معیارهای خروج از مطالعه بودند [
10،
12].
بیماران پس از ارزیابی نقاط ماشهای فعال عضلات اطراف زانو توسط محقق اول، فرم رضایتنامه اخلاقی شرکت در مطالعه را تکمیل و پرسشنامه اطلاعات زمینهای شامل سن، قد، وزن را کامل کردند. محقق دوم که فیزیوتراپیست با 15 سال تجربه کاری و 6 سال سابقه درزمینه سوزن خشک بود و اقدام به سوزن زدن در نقاط ماشهای فعال عضلات کوادریسپس، هامسترینگ و گاسترو سولئوس کرد.
جهت بررسی عملکرد بیماران از پرسشنامه کووس که روایی و پایایی آن قبلاً بررسی و ثابت شده است استفاده شد [
17].
نمره عملکرد بیماران در این پرسشنامه حداقل صفر و حداکثر 100 است که 100 نشانگر بدون مشکل و صفر بهعنوان وخیمترین وضعیت است. میزان شدت درد با استفاده از شاخص خطی دیداری درد اندازهگیری شد و از بیماران خواسته شد تا میزان درد فعلی خود را روی خطکش مدرج مشخص کنند که از صفر تا 100 میلیمتر است [
10]
جهت سوزن زدن به عضلات کوادریسپس، بیمار طاقباز خوابیده و بالشتی زیر زانویش میگذاریم تا زانویش در وضعیت کمی خم قرار بگیرد. (
تصویر شماره 1) برای سوزن زدن به عضلات هامسترینگ، بیمار به روی شکم میخوابد و بالشتی زیر مچ پا قرارمیگیرد [
18]
(تصویر شماره 2 و
3).
برای سوزن زدن به عضلات گاستروسولئوس، بیمار مانند حالت قبل به شکم میخوابد و بالشتی زیر مچ پا قرار میگیرد [
18] (
تصویر شماره 4).
در تمام موارد بیماران به روش ورود و خروج سریع سوزن به شیوه هونگ با سوزن به قطر 0/3 میلیمتر و طول 5 سانتیمتر و با فرکانس 1 هرتز، 10 بار بهصورت رفت و برگشتی سوزن زده شدند [
12]. 1 هفته و 1 ماه پس از سوزن خشک، درد با استفاده از مقیاس خطی دیداری درد و عملکرد بیماران با استفاده از پرسشنامه کووس مجدداً اندازهگیری و ثبت شد.
در این مطالعه بیمارانی که در سمت داخل زانو درد داشتند، بیشترین نقاط ماشهای فعال را در عضلات واستوس داخلی و سر داخلی عضله گاستروسولئوس داشتند و بیمارانی که درد بیشتری در سمت خارج زانو داشتند، نقاط ماشهای فعال در عضلات واستوس خارجی و سر خارجی عضله گاستوسولئوس داشتند.
یافتهها
نتایج آزمون کولموگروفاسمیرنوف نشان داد توزیع متغیرهای قد، وزن، سن و شاخص توده بدنی از توزیع نرمال پیروی میکند (0/05>P). اطلاعات جمعیتشناختی نمونههای موردبررسی در
جدول شماره 1 آورده شده است.
آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری نشان داد که میانگین نمره درد براساس مقیاس خطی دیداری درد بین 3 زمان قبل از سوزن زدن و 1 هفته بعد و 1 ماه بعد از سوزن زدن اختلاف معنادار داشت (0/001>P). آزمون تعقیبی آزمون حداقل اختلاف معنیدار نشان داد میانگین نمره درد براساس مقیاس خطی دیداری درد بین زمان قبل از سوزن زدن و 1 هفته بعد اختلاف معنادار و بین زمان قبل از سوزن زدن و یک ماه بعد نیز معنادار بود (0/001>P)، اما بین زمان 1 هفته بعد و 1 ماه بعد اختلاف معناداری وجود نداشت (0/16=P) (
جدول شماره 2) (
تصویر شماره 5).
آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری نشان داد میانگین عملکرد براساس پرسشنامه کووس بین 3 زمان اختلاف معنادار داشت (P=0/006). آزمون تعقیبی حداقل اختلاف معنیدار نشان داد میانگین نمره عملکرد بعد از 1 هفته (P=0/002) و بعد از 1 ماه سوزن زدن (P=0/001) بهطور معناداری کمتر از قبل از سوزن زدن بود، اما بین بعد از 1 هفته و بعد از 1 ماه سوزن زدن اختلاف معنادار وجود نداشت (P=0/43) (
جدول شماره 2) (
تصویر شماره 6).
توزیع نرمال دادهها با استفاده از آزمون کولموگروفاسمیرنوف بررسی شد. جهت تجزیهوتحلیل دادهها آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری در نرمافزارSPSS نسخه 20 انجام شد.
بحث
نتایج این مطالعه نشان داد انجام یک جلسه سوزن خشک باعث کاهش درد و بهبود عملکرد بیماران بعد از 1 هفته و 1 ماه پس از سوزن زدن میشود. میزان درد براساس شاخص خطی دیداری درد بهطور میانگین 23/6 بعد از یک هفته از سوزن خشک و به مقدار 24/4 یک ماه پس از مداخله کاهش یافت و نمره عملکرد بیماران بهطور میانگین یک هفته پس از سوزن خشک 11/3 و یک ماه پس از مداخله 12/3 بهبود یافته بود.
نتایج تحقیق حاضر در ارتباط با کاهش درد پس از سوزن خشک با تحقیق فینبرگ و همکارانش هم جهت بود. در تحقیق فینبرگ و همکارانش تأثیر منوالتراپی و تزریق روی نقاط ماشهای فعال، بر درد دائم بعد از جراحی تعویض کامل مفصل زانو بررسی شده بود [
8]. این مطالعه به نتایجی مشابه تحقیق میورال و همکارانش دست پیدا کرد. البته در مطالعه میورال و همکارانش تزریق سوزن خشک قبل از شروع جراحی در نقاط ماشهای فعال بیماران تعویض کامل مفصل زانو صورت گرفته بود [
10]. ایشان و همکارانش علاوه بر مقیاس خطی دیداری درد از پرسشنامه دیگری نیز استفاده کرده بودند. ایمانورا و همکارانش در مطالعهای تأثیر انجام یک جلسه سوزن خشک در نقاط ماشهای فعال بیماران در لیست انتظار تعویض کامل مفصل لگن را بررسی کردند. در این مطالعه نیز مانند مطالعه حاضر، گزارشها حاکی از کاهش درد بیماران بود [
17]. ایمانورا و همکارانش در ارزیابی درد از مقیاس خطی دیداری درد استفاده کرده بودند.
در تحقیقی که ریون کیم و همکارانش اثرات فیزیوتراپی به همراه اکوپانجر در بیماران پس از جراحی بازسازی رباط صلیبی قدامی را بررسی کردند [
18] عملکرد بیماران براساس پرسشنامه کووس بهتر شده بود که در تحقیق حاضر نیز عملکرد بیماران براساس پرسشنامه کووس بهبود پیدا کرده بود. اپسی لوپز و همکارانش گزارش کاهش درد بیماران سندرم پتلوفمورال پس از انجام 3 جلسه سوزن خشک و تقویت عضلات را در مقالهای ارائه کردند که این گزارشات با نتایج این مطالعه همسو بود [
19].
اگرچه روش تأثیر سوزن خشک و عملکرد آن هنوز کاملاً مشخص نشده است، ولی مکانیسمهایی مانند اختلال در صفحه انتهایی، تغییر در طول، تنشن فیبرهای عضله، تحریک گیرندههای مکانیکی، افزایش جریان خون ،آزاد شدن مسکنهای درونریزی که روی حساسیت مرکزی و محیطی تأثیر میگذارند [
20, 21]، اصلاح محیط شیمیایی اطراف نقاط ماشهای فعال درنتیجه بهبود عملکرد بافت ،اصلاح مکانیک و ترمیم بافت در این زمینه مطرح هستند [
14, 15,
22].
برخی از محققان 2 عامل افزایش جریان خون پیرامون نقاط ماشهای و تأثیرات مکانیکی که به اصلاح طول سارکومرها در ناحیه درگیر منجر میشوند را نیز مؤثر دانستهاند. تأثیر سوزن خشک را از 2 جنبه مکانیکی و نوروفیزیولوژیکال میتوان بررسی کرد. بهعنوان مثال اختلال در گروه انقباض و یا افزایش طول سارکومر، نوعی مکانیسم مکانیکال و کاهش دادههای ورودی و فعالسازی فیبرهای درد مرکزی نمونهای از مکانیسمهای نوروفیزیولوژیکال هستند. در الگوریتم هافمن یکی از علل درد پس از جراحی تعویض کامل مفصل زانو، درگیرییهای خارجمفصلی و مشکلات عضلانیاسکلتی است. نقاط ماشهای فعال یکی از شایعترین دلایل دردهای عضلانیاسکلتی هستند که میتوانند به علت فشار بیشازحد به عضله، در نتیحه ترومای حاد، کشیدگی حاد، شکستگی، جراحی ویا انجام فعالیتهای تکرارشونده که فشار غیرمعمولی بر گروهی از عضلات وارد میکنند، به وجود آیند و باعث اختلال موتور کنترل و خستگی عضلانی شوند. در بیماران تعویض کامل مفصل زانو که به دلیل درد یا استرسهای جراحی نقاط ماشهای در عضلات اطراف زانویشان فعال شده باشد، انجام یک جلسه سوزن خشک باعث کاهش درد و بهبود عملکرد میشود. نتایج مطالعه نشان داد باتوجهبه اینکه بین 1 هفته و 1 ماه در هر دو آیتم درد و عملکرد اختلاف معنیداری مشاهده نشد، اثرات سوزن خشک در یک هفته به حداکثر تأثیر خودش رسیده است.
نتیجهگیری
مطالعه حاضر نشان داد انجام 1 جلسه سوزن خشک بر روی نقاط ماشهای فعال در عضلات اطراف زانو در بیمارانی که حداقل 3 ماه از زمان جراحی تعویض کامل مفصل زانو آنها گذشته باشد، موجب کاهش درد و افزایش عملکرد آنها در 1 هفته و 1 ماه پس از مداخله شده است.
از محدودیتهای این مطالعه این است که بهصورت کارآزمایی بالینی قبل و بعد انجام شده است. زیرا هیچ مطالعهای در این زمینه در ژورنالها و رفرنسهای معتبر یافت نشد. درنتیجه از تعداد نمونه، اطلاعی نداشتیم و امکان پیشبینی تعداد مراجعهکنندگان وجود نداشت. به این دلایل، امکان انجام مطالعه کارازمائی بالینی تصادفی وجود نداشت. از دیگر محدودیتهای مطالعه، دسترسی محدود به بیماران موردنیاز، ترس از سوزن خشک و عدم تمایل بیماران به شرکت در طرح بود. داشتن گروه کنترل همراه با پیگیری طولانیتر، انجام تمرین درمانی و کشش همراه با سوزن خشک و انجام جلسات درمانی بیشتر از پیشنهادات برای مطالعات آینده است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مطالعه حاضر با تأییدیه کمیته اخلاق دانشگاه علومپزشکی اصفهان و با کد 1396.3.471 IR.MUI.REC ثبت شده است. در این مطالعه از تمام بیماران رضایتنامه کتبی گرفته شده است و در ابتدا بیماران از روند اجرای طرح آگاهی کامل پیدا کردند. همچنین اجازه خروج از طرح، هر زمانی امکانپذیر بود و اطلاعات آنها کاملاً محرمانه میماند.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایاننامه کارشناسی ارشد محمدباقر مشاهری فرد است که در گروه فیزیوتراپی دانشکده توانبخشی دانشگاه علومپزشکی اصفهان انجام شده است. پایاننامه با شماره طرح 396471 در سامانه پژوهشیار دانشگاه علومپزشکی اصفهان ثبت نشده است
مشارکت نویسندگان
ایده، مفهومسازی، تحقیق و بررسی، ویراستاری، نگارش و روششناسی: همه نویسندگان؛ تحلیل و نظارت نهایی: نوید طاهری.
تعارض منافع
بنابر اظهار نظر نویسندگان این مقاله، هیچ گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
References
1.Davatchi F, Sandoughi M, Moghimi N, Jamshidi AR, Tehrani Banihashemi A, Zakeri Z, et al. Epidemiology of rheumatic diseases in Iran from analysis of four COPCORD studies. International Journal of Rheumatic Diseases. 2016; 19(11):1056-62. [DOI:10.1111/1756-185X.12809] [PMID]
2.Minafra L, Bravatà V, Saporito M, Cammarata FP, Forte GI, Caldarella S, et al. Genetic, clinical and radiographic signs in knee osteoarthritis susceptibility. Arthritis Research & Therapy. 2014; 16(2):R91. [DOI:10.1186/ar4535] [PMID] [PMCID]
3.Petterson SC, Mizner RL, Stevens JE, Raisis L, Bodenstab A, Newcomb W, et al. Improved function from progressive strengthening interventions after total knee arthroplasty: A randomized clinical trial with an imbedded prospective cohort. Arthritis and Rheumatism. 2009; 61(2):174-83. [DOI:10.1002/art.24167] [PMID]
4.Jinks C, Jordan K, Croft P. Measuring the population impact of knee pain and disability with the Western Ontario and McMaster Universities osteoarthritis index (WOMAC). Pain. 2002; 100(1):55-64. [DOI:10.1016/S0304-3959(02)00239-7] [PMID]
5.Singelyn FJ, Deyaert M, Joris D, Pendeville E, Gouverneur J. Effects of intravenous patient-controlled analgesia with morphine, continuous epidural analgesia, and continuous three-in-one block on postoperative pain and knee rehabilitation after unilateral total knee arthroplasty. Anesthesia & Analgesia. 1998; 87(1):88-92. [DOI:10.1097/00000539-199807000-00019] [PMID]
6.Herrero-Sánchez MD, García-Iñigo Mdel C, Nuño-Beato-Redondo BS, Fernández-de-Las-Peñas C, Alburquerque-Sendín F. Association between ongoing pain intensity, health-related quality of life, disability and quality of sleep in elderly people with total knee arthroplasty. Ciência & Saúde Coletiva. 2014; 19(6):1881-8. [DOI:10.1590/1413-81232014196.04632013] [PMID]
7.Brander VA, Stulberg SD, Adams AD, Harden RN, Bruehl S, Stanos SP, et al. Predicting total knee replacement pain: A prospective, observational study. Clinical Orthopaedics and Related Research. 2003; 416:27-36. [DOI:10.1097/01.blo.0000092983.12414.e9] [PMID]
8.Feinberg BI, Feinberg RA. Persistent pain after total knee arthroplasty: Treatment with manual therapy and trigger point injections. Journal of Musculoskeletal Pain. 1998; 6(4):85-95. [DOI:10.1300/J094v06n04_08]
9.Hofmann S, Seitlinger G, Djahani O, Pietsch M. The painful knee after TKA: A diagnostic algorithm for failure analysis. Knee Surg Sports Traumatol Arthrosc. 2011; 19(9):1442. [DOI:10.1007/s00167-011-1634-6] [PMID]
10.Mayoral O, Salvat I, Martín MT, Martín S, Santiago J, Cotarelo J, et al. Efficacy of myofascial trigger point dry needling in the prevention of pain after total knee arthroplasty: A randomized, double-blinded, placebo-controlled trial. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine. 2013; 2013:694941. [DOI:10.1155/2013/694941] [PMID] [PMCID]
11.Henry R, Cahill CM, Wood G, Hroch J, Wilson R, Cupido T, et al. Myofascial pain in patients waitlisted for total knee arthroplasty. Pain Research and Management. 2012; 17(5):321-7. [DOI:10.1155/2012/547183] [PMID] [PMCID]
12.Ebrahimi R, Taheri N. [Pain, pressure pain threshold and disability following one session of dry needling in subjects with active trigger points in the upper trapezius muscle (Persian)]. Journal of Research in Rehabilitation Sciences. 2016; 12(2):76-81. [DOI:10.22122/jrrs.v12i2.2605]
13.Edwards J, Knowles N. Superficial dry needling and active stretching in the treatment of myofascial pain-a randomised controlled trial. Acupuncture in Medicine. 2003; 21(3):80-6. [DOI:10.1136/aim.21.3.80] [PMID]
14.Itoh K, Katsumi Y, Hirota S, Kitakoji H. Randomised trial of trigger point acupuncture compared with other acupuncture for treatment of chronic neck pain. Complementary Therapies in Medicine. 2007; 15(3):172-9. [DOI:10.1016/j.ctim.2006.05.003] [PMID]
15.Tough EA, White AR. Effectiveness of acupuncture/dry needling for myofascial trigger point pain. Physical Therapy Reviews. 2011; 16(2):147-54. [DOI:10.1179/1743288X11Y.0000000007]
16.Liu L, Huang QM, Liu QG, Ye G, Bo CZ, Chen MJ, et al. Effectiveness of dry needling for myofascial trigger points associated with neck and shoulder pain: A systematic review and meta-analysis. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. 2015; 96(5):944-55. [DOI:10.1016/j.apmr.2014.12.015] [PMID]
17.Imamura ST, Riberto M, Fischer AA, Imamura M, Kaziyama HHS, Teixeira MJ. Successful pain relief by treatment of myofascial components in patients with hip pathology scheduled for total hip replacement. Journal of Musculoskeletal Pain. 1998; 6(1):73-89. [DOI:10.1300/J094v06n01_06]
18.Kim HR, Choi YN, Kim SH, Kang HR, Lee YJ, Jung CY, et al. Korean medical therapy for knee pain after anterior cruciate ligament reconstruction. The Acupuncture. 2017; 34(1):67-79. [DOI:10.13045/acupunct.2017076]
19.Espí-López GV, Serra-Añó P, Vicent-Ferrando J, Sánchez-Moreno-Giner M, Arias-Buría JL, Cleland J, et al. Effectiveness of inclusion of dry needling in a multimodal therapy program for patellofemoral pain: A randomized parallel-group trial. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy. 2017; 47(6):392-401. [DOI:10.2519/jospt.2017.7389] [PMID]
20.Hong CZ. Lidocaine Injection versus dry needling to myofascial trigger point: The importance of the local twitch response. American Journal of Physical Medicine & Rehabilitation. 1994; 73(4):256-63. [DOI:10.1097/00002060-199407000-00006] [PMID]
21.Morihisa R, Eskew J, McNamara A, Young J. Dry needling in subjects with muscular trigger points in the lower quarter: A systematic review. International Journal of Sports Physical Therapy. 2016;11(1):1-14. [PMID] [PMCID]
22.Ga H, Choi JH, Park CH, Yoon HJ. Dry needling of trigger points with and without paraspinal needling in myofascial pain syndromes in elderly patients. The Journal of Alternative and Complementary Medicine. 2007; 13(6):617-24. [DOI:10.1089/acm.2006.6371] [PMID]