مقدمه
انسان موجودی اجتماعی است که به ‌طور غریزی از همان دوران کودکی تمایل بسیاری به برقراری ارتباط با دیگران دارد. ارتباط یکی از مؤلفه‌های مهم مشارکت اجتماعی است و می‌تواند با اهداف متفاوتی صورت بگیرد. در نظام طبقه‌بندی عملکرد، ناتوانی و سلامت، از مشارکت اجتماعی یا میزان نقش و درگیرشدن فرد در اجتماع به عنوان یکی از ابعاد مهم این نظام یاد می‌شود [4-1]. 
 در نظریه کنش گفتار، طی دوره پیش‌زبانی بروز ارتباط در سه مرحله معرفی می‌شود [5]. مرحله نخست «مرحله پیش‌کلامی یا پیش‌هدف‌مندی»، مرحله‌ای است که در آن کودک بدون هدفی خاص روی مخاطب ارتباطی خود اثر می‌گذارد. به عنوان مثال وقتی کودک در دوره سنی صفر تا هشت‌ماهگی دستش را سمت وسیله‌ای دراز می‌کند، هدفی از دراز کردن دستش ندارد و معمولاً آگاهانه به افراد حاضر در محیط ارتباطی توجهی نمی‌کند [6]. به مرور زمان در مرحله دوم رشد ارتباطی، حدوداً سن نُه‌ماهگی، با بروز حرکات بیانگر و صداسازی‌ها تأثیر کودک روی مخاطبان ارتباطی‌اش هدف‌مند می‌شود [7]. در این دوره کودک در حالی که دستش را دراز می‌کند و هم‌زمان صداسازی می‌کند از افراد حاضر در محیط می‌خواهد تا او را در رسیدن به هدفش یاری کنند این مرحله «مرحله کلامی ناقص» نامیده شده است [8].
از حدود سن سیزده‌ماهگی کودک وارد مرحله سوم رشد ارتباطی یا «مرحله کلامی» می‌شود. در این دوره کودک به برقراری ارتباط هدف‌مند با استفاده از کلمات و حرکات بیانگر می‌پردازد [6 ،3]. و با کارکردهای ارتباطی مختلف از جمله تنظیم رفتار دیگران (تلاشی که کودک برای درخواست کردن از دیگران انجام می‌دهد و با دراز کردن ‌دستش رفتار دیگران را تنظیم می‌کند)، تعامل اجتماعی (تلاش کودک جهت جلب توجه دیگران به سمت خود) و توجه مشترک (تلاش کودک جهت جلب توجه دیگران به سمت یک رویداد یا شیء خاص) با دیگران ارتباط برقرار می‌کند [11-9 ،2]. 
در رابطه با توالی روند رشد و میزان فراوانی کارکرد ارتباطی اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. اما در عین حال توافقی کلی‌ بین محققین وجود دارد که نشان می‌دهد کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی زودتر از کارکرد ارتباطی توجه مشترک و در حدود سن نه‌ماهگی بروز می‌یابد [13 ،12 ،9] برخی از مطالعات نیز نشان دادنده‌اند کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و توجه مشترک در پایان سال اول زندگی کودک بروز می‌یابند [14]. همچنین یافته‌های حاصل از مطالعات صورت‌گرفته حاکی از این است که در سال دوم زندگی کودک، بسامد کارکرد ارتباطی توجه مشترک نسبت به دو کارکرد دیگر بیشتر است [1]. 
دانستن روند رشد کارکرد ارتباطی در ارزیابی، تشخیص، تعیین پیش‌آگهی و مداخله بهنگام مؤثر است [20-15]؛ زیرا کارکرد ارتباطی در دوره پیش‌زبانی شاخص بسیار مهمی در تعیین تفاوتهای احتمالی در رشد زبانی آتی کودکان است و هرگونه تغییر الگوی رشد کارکردهای ارتباطی می‌تواند زنگ خطری برای مشکلات احتمالی ارتباطی باشد و درنتیجه باید اقدامات بیشتری جهت تشخیص و مداخله بهنگام صورت گیرد [1]. از سوی دیگر، انتظار می‌رود با رشد کودک بسامد استفاده از تمامی کارکردهای ارتباطی متناسب با بافت ارتباطی و تقاضای محیط افزایش یابد [21]، اما تحقیقات نشان داده‌اند کودکان دارای سندرم داون نسبت به کودکان دارای رشد عادی و کودکان دارای اختلال طیف اُتیسم، بدون توجه به نیازهای بافت ارتباطی از کارکرد ارتباطی توجه مشترک به میزان بیشتری استفاده می‌‌کنند؛ این در حالی است که کودکان دارای اختلال طیف اُتیسم در اغلب موارد کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار را به کار می‌گیرند [23 ،22]. کارکرد ارتباطی در کودکان دچار انواع مختلف آسیب‌های ارتباطی و زبانی نه‌تنها متفاوت با یکدیگر است، بلکه با کودکان هم‌سن و‌سال طبیعی‌شان هم فرق دارد. درحقیقت میزان فراوانی کارکرد ارتباطی می‌تواند شاخص مهمی برای تعیین و تشخیص زودهنگام آسیب‌های ارتباطی و زبانی باشد. همچنین عدم رشد مناسب کارکردهای ارتباطی و تغییر الگوی رشدی آن‌ها، وجود مشکلات ارتباطی و زبانی احتمالی را در آینده گوشزد می‌کند [2].
علی‌رغم اهمیت کارکردهای ارتباطی در روند رشد ارتباط و زبان و نقش مؤثر آن‌ها در ارزیابی و مداخله بهنگام [17]، تاکنون مطالعه‌ای انجام نشده ‌است که مستقیماً به بررسی روند رشد کارکرد ارتباطی در کودکان طبیعی فارسی‌زبان پرداخته ‌باشد. 
در زمینه کارکردهای ارتباطی، مطالعات متعددی در جهان صورت گرفته‌ است که اهداف متفاوتی از جمله تعیین سن بروز، تقدم و تأخر کارکردهای ارتباطی و ارتباطشان با هریک از ابزارهای برقراری ارتباط (حرکات بیانگر، صداسازی‌ها و کلام) داشتند [28-24 ،18]. اهداف و شرایط اجرای مطالعات صورت‌گرفته به گونه‌ای بود که لزوم اجرای مطالعه حاضر را ایجاب کرد. برای مثال اغلب مطالعات به بررسی کارکردهای ارتباطی در مرحله تک‌کلمه یا مراحل بالاتر از آن پرداخته‌اند که در این دوره غالباً کارکردهای ارتباطی در جهت تنظیم رفتار و توجه مشترک بودند [31-29]. 
در ادامه به مهم‌ترین مطالعات انجام‌شده در زمینه کارکردهای ارتباطی پرداخته می‌شود.
مطالعه کارپنتر و کوگینز روی شش کودک نشان داد کودکان از هشت تا پانزده‌ماهگی از کارکردهای توجه مشترک و تنظیم رفتار استفاده می کنند [13].
در سال 1987، کوگینز و همکاران طی مطالعه‌ای که روی 35 کودک 9 تا 24 ماهه (بازه سه‌ماهه) انجام دادند، به مقایسه کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و توجه مشترک در فضای ساخت‌مند و نیمه‌ساخت‌مند پرداختند. یافته‌ها نشان‌دهنده استفاده زیاد از کارکرد تنظیم رفتار در فضای ساخت‌مند و کارکرد ارتباطی توجه مشترک در فضای نیمه‌ساخت‌مند بود [32].
هالیدی در سال 1975 در بخشی از کتاب خود به موضوع ترتیب بروز کارکردهای ارتباطی پرداخت. نتایج حاکی از آن بود که کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار قبل از توجه مشترک بروز پیدا می‌کند [33]. 
در ایران نیز علیمرادی و همکاران طی مطالعه‌ای روی نُه کودک به بررسی رشد حرکت بیانگر درازکردن دست و کارکردهای ارتباطی آن در کودکان دارای رشد عادی فارسی‌زبان تهرانی از هشت تا دوازده‌ماهگی پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد حرکت بیانگر دراز کردن دست جزو اولین حرکات بیانگری است که در کودکان فارسی‌زبان ایجاد شده و عملکرد اصلی آن، تنظیم رفتار است [28]. 
اما همان‌طور که در بالا نیز ذکر شد هیچ‌یک از مطالعات مستقیماً به بررسی روند رشد کارکردهای ارتباطی نپرداخته‌اند، حتی همین تعداد مطالعات محدودی که انجام شده ‌است نیز چندان به‌روز نیستند و این موضوع یکی از خلأ‌های تحقیقاتی در این زمینه محسوب می‌شود. همچنین به دلیل وجود تفاوت‌های فرهنگی [34]، یافته‌های حاصل از مطالعات سایر فرهنگ‌ها، قابل تعمیم به جامعه ایرانی نیست و در نتیجه لازم است تا کارکردهای ارتباطی در فضای تعاملی متناسب با هر فرهنگ مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
هدف این مطالعه بررسی روند رشد کارکردهای ارتباطی کودکان فارسی‌زبان دارای رشد عادی از دوازده تا هجده‌ماهگی و دست‌یابی به مقیاس‌های کمّی کارکردهای ارتباطی است که کودکان در دوره پیش‌زبانی از آن استفاده می‌کنند. در این مطالعه از شیوه‌های برقراری ارتباطی (مانند حرکات بیانگر، صداسازی و کلمات) صرف نظر شده ‌است. از چنین مقیاسی می‌توان به عنوان راهنمایی مقدماتی جهت پایش کارکردهای ارتباطی اولیه کودکان استفاده کرد.
روش بررسی
در این مطالعه طولی از نوع مشاهده‌ای،کارکرد ارتباطی یازده کودک تک‌زبانه فارسی‌زبان دوازده‌ماهه (هفت پسر و چهار دختر) به مدت هفت ماه (تا هجده‌ماهگی) مورد بررسی قرار گرفت. حجم نمونه با توان آماری 80 درصد یازده نفر تعیین شد. این گروه سنی از این نظر انتخاب شد که کارکردهای ارتباطی به دنبال ارتباط قصدمند شکل می‌گیرند، ارتباط قصدمند در کودکان از دوره کلامی ناقص (د‌وازده تا هجده‌ماهگی) ظاهر می‌شود. برای گردآوری شرکت‌کنندگان در این مطالعه، ابتدا از روش نمونه‌گیری غیر‌احتمالی هدف‌مند و در ادامه از روش غیراحتمالی گلوله‌برفی استفاده شد. تمامی کودکان فارسی‌زبان، دارای تاریخچه پزشکی سالم، رشد عادی، والدین با حداقل تحصیلات دیپلم، تک‌زبانه و از خانواده‌هایی بودند که به لحاظ وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی در طبقه متوسط کلان‌شهر تهران [35] جای می‌گرفتند.
ابزارهای مورد‌استفاده در این پژوهش شامل پرسش‌نامه سنین ـ مراحل، پرسش‌نامه محقق‌ساخته اطلاعات جمعیت‌شناختی، دستگاه ضبط ویدئویی (Sony.HDR-XR100-Model no:AC-L200C) بود. مجموعه اسباب‌بازی‌های در نظر‌ گرفته‌شده برای مطالعه شامل اسباب‌بازی کوکی، حباب‌ساز، بادکنک، عروسک پولیشی، حیوانات پلاستیکی، ظروف غذاخوری (فنجان، کاسه، قاشق، شیشه‌ شیر، تابه، کفگیر، مخلوط‌کن و ملاقه)، لوازم بهداشتی (شانه، مسواک، پوشک بچه، پودر، لیف و حوله)، کتاب و بازی دالی موشه بود.
جهت بررسی وضعیت رشدی آزمودنی‌ها از پرسش‌نامه سنین ـ مراحل استفاده شد. استاندارد‌سازی و اعتبار‌یابی این پرسش‌نامه در کودکان تهرانی توسط ساجدی و همکاران در ایران انجام شد و ضریب آلفای کرونباخ برای پرسش‌نامه‌ها درمجموع 79/0 تعیین و روایی سازه پرسش‌نامه‌ها به روش تحلیل ‌عاملی تأیید شد [36]. برای تعیین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شامل سن، جنس، رتبه تولد، سطح تحصیلات مادر، وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی خانواده، تعیین وجود یا عدم وجود دوزبانگی و سابقه اختلالات گفتار، زبان و ارتباط، پرسش‌نامه محقق‌ساخته مورد استفاده قرار گرفت که روایی محتوایی آن به لحاظ کیفی مورد بررسی قرار گرفت و پرسش‌ها بر اساس نظر چهارده متخصص آسیب‌شناس گفتار و زبان اصلاح شد و سپس در اختیار والدین آزمودنی‌ها قرار گرفت. بعد از گزینش کودکان بر اساس معیارهای ورود، به تمامی خانواده‌هایی که تمایل به همکاری داشتند فرمی تحت عنوان رضایت کتبی برای شرکت در مطالعه ارائه شد و پس از کسب رضایت کتبی از آن‌ها، آزمونگر به مدت هفت ماه، ماهی یک مرتبه در منزل کودک حضور پیدا می‌کرد و به مدت یک ساعت از تعامل والد ـ کودک در حین بازی نیمه‌ساخت‌مند با اسباب‌بازی‌ها (15 دقیقه بازی آزاد با اسباب‌بازی‌های خود کودک و 45 دقیقه بازی ساخت‌مند با اسباب‌بازی‌های ‌طراحی‌شده برای مطالعه) فیلم‌برداری می‌کرد. سپس محقق اصلی هریک از فیلم‌های ضبط‌شده را مشاهده می‌کرد و گزارش واقعه‌نگارانه‌ای از آن‌ها تهیه می‌کرد. داده‌ها کدگذاری و سپس وارد نرم‌افزار SPSS (نسخه 22) شدند. تمامی مقایسه‌ها در سطح 05/0 معنادار در نظر گرفته شد. 
از آماره‌های توصیفی از جمله میانگین و انحراف معیار برای توصیف داده‌ها استفاده شد. جهت سنجش نرمال بودن داده‌ها از آزمون شاپیرو ویلک و همچنین برای تحلیل داده‌ها از آزمون اندازه‌های مکرر و مقایسه دوتایی استفاده شد. جهت بررسی اعتبار کدگذاری داده‌ها، پس از آموزش نحوه کدگذاری داده‌ها به ارزیابان متخصص در زمینه رشد کارکرد ارتباطی، 20 درصد از نمونه‌های رفتاری ضبط‌شده در اختیار دو ارزیاب قرار داده شد تا به صورت مستقل کدگذاری داده‌ها را انجام دهند. اعتبار کدگذاری مشاهدات ثبت‌شده نیز از طریق آزمون ICC تعیین شد.
یافته‌ها
همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، کارکردهای ارتباطی به سه قصد تنظیم رفتار، تعامل اجتماعی و توجه مشترک صورت می‌پذیرند. در این پژوهش یافته‌های مربوط به کارکرد ارتباطی از دو منظر مورد توجه قرار گرفت: یکی مقایسه کارکردهای ارتباطی دو ماه متوالی و دوم مقایسه کارکردهای ارتباطی نسبت به ماه دوازدهم.
طبق نتایج نمایش داده‌شده در جدول شماره 1 و 2، یافته‌های مربوط به اندازه‌گیری مکرر داده‌های کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی، حاکی از عدم تفاوت معنادار میان میانگین بسامد کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی در دو ماه متوالی است. به این معنا که بین میانگین بسامد کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی به صورت ماه به ماه تفاوت معناداری مشاهده نشد (05/0P) تصویر 1.
 

علاوه بر این، طبق نتایج ذکرشده در جدول شماره 3، یافته‌های حاصل از آنالیز کوواریانس داده‌های مربوط به کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی حاکی از عدم تفاوت معنادار میانگین بسامد کارکرد ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی  میان سیزده، چهارده، پانزده، شانزده، هفده و هجده‌ماهگی با دوازده‌ماهگی بود (05/0P) .
نتایج حاصل از ارزیابی و کدگذاری 20 درصد از فیلم‌های ضبط‌شده توسط ارزیابان، مورد بررسی قرار گرفت و مقدار ضریب همبستگی درون‌رده‌ای به عنوان ملاک اعتبار استفاده شد و مقدار آن 90 درصد به دست آمد.
 

بحث
در این مطالعه طولی از نوع مشاهده‌ای، کارکردهای ارتباطی یازده کودک تک‌زبانه فارسی‌زبان (هفت پسر و چهار دختر) ساکن تهران در حین تعامل با مادر مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج حاصل از مطالعه حاکی از این است که میانگین بسامد کارکردهای ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی از دوازده تا هجده‌ماهگی ثابت باقی مانده‌ است و میانگین بسامد کارکرد ارتباطی توجه مشترک از دوازده تا پانزده‌ماهگی ثابت مانده و در شانزده، هفده و هجده‌ماهگی نسبت به دوازده‌ماهگی رشد صعودی داشته‌است. همچنین مقایسه میانگین بسامد کارکردهای ارتباطی در هر ماه نشان داد کارکرد ارتباطی توجه مشترک نسبت به کارکردهای ارتباطی دیگر دارای بیشترین میزان میانگین بسامد است.
همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، مطالعات اندکی به روند رشد کارکردهای ارتباطی پرداخته‌اند، با وجود این، نتایج حاصل از این مطالعه با یافته کارپنتر و کوگینز مبنی بر استفاده از کارکردهای ارتباطی از هشت‌ماهگی هم‌خوانی دارد [13]، زیرا در بازه سنی دوازده تا هجده‌ماهگی، بیشتر بسامد و روند رشد حرکات بیانگر مهم است تا سن بروز آن.
ثبات میانگین بسامد کارکردهای ارتباطی تنظیم رفتار و تعامل اجتماعی از دوازده تا هجده‌ماهگی ممکن است به روش‌شناسی و شرایط تحقیق بستگی داشته باشد و اینکه بازی‌ها و بافت به گونه‌ای طراحی شده ‌بودند که مستلزم اجرای یکسان این دو نوع کارکرد در طول هفت ماه بودند [21]. این امر با نظریه یادگیری اجتماعی ـ رفتاری مبنی بر تأثیر محیط پرورش و زندگی کودک و یا شرایط محیط بازی روی عملکرد کودک [38 ،37] و نظریه سیستم دال بر ارتباط دوجانبه میان محیط و کودک همسو است و کودک نیز با اهداف ارتباطی متناسب با محیطی که در آن قرار دارد به برقراری ارتباط می‌پردازد [39] در غیر این صورت، چنانچه کودک نتواند ارتباطی متناسب با توجه به شرایط مذکور برقرار کند، در بُعد مشارکت اجتماعی چارچوب طبقه‌بندی عملکرد، ناتوانی و سلامت دچار مشکل می‌شود، اهداف ارتباطی‌اش ناکارآمد می‌‌شود و شریک تعاملی توجهی به اهداف نامرتبط نخواهد کرد. درنتیجه کودک دچار محدودیت‌هایی در ارتباطات اجتماعی خواهد شد [4].